Triều Hậu Lê phát triển thủy quân thế nào?

Dưới đây là một vài dấu ấn đáng nhớ trong lịch sử.

Việc sử dụng cờ trong quân đội không chỉ nhằm tạo dấu hiệu phân biệt mà còn tăng thêm vẻ uy nghi, hùng dũng; cũng như các lực lượng khác, thủy quân cũng dùng các loại cờ hiệu khác nhau, tuy nhiên việc cắm cờ trên tàu thuyền không phải không có những quy tắc nhất định. Vào năm Đinh Mùi (1487), Lê Thánh Tông đã đặt điều lệ về việc làm các loại vải để làm cờ và cách thức cắm cờ trên từng loại tàu thuyền.

Sách Lê triều hội điển chép về các chế độ, luật lệnh thời Hậu Lê, có đoạn ghi về quy định cắm cờ như sau: “Cờ lớn cắm ở đuôi thuyền, làm bằng vải thô. Cờ loại vừa thì từ Kiệu thị hầu Ưu trạch cho đến 6 thuyền lớn, mỗi thuyền cắm một lá cờ ở đuôi thuyền, tổng cộng là 14 lá. Đều chuẩn cho làm bằng vải thô, mỗi lá là 63 thước dọc, giá 2 quan 7 mạch 18 văn. Loại trung thì từ Thị tuyển, Thị vệ, Trung lục, Hải đạo và các thuyền khác, mỗi thuyền cắm một lá ở đuôi thuyền, tổng cộng 110 lá cờ. Mỗi lá chuẩn cho làm bằng vải thô, được 52 thước dọc, giá 2 quan 3 mạch 18 văn. Loại nhỏ, từ Thị nội, Thị trù, Thị vật, Trung hầu, Thị siêu và thuyền Long, Thiện hải cùng các thuyền mảnh, chử; mỗi thuyền cắm một lá cờ ở đuôi thuyền, tổng cộng 234 lá. Chuẩn cho làm bằng vải thô, mỗi lá 45 thước dọc, giá 1 quan 9 mạch 45 văn.

Cờ Tẩu kha, dùng lụa tốt làm; Hàng tả, Hàng hữu, mỗi thuyền cắm 2 lá; Hàng Thập quan, mỗi thuyền cắm 4 lá. Các thuyền Hành tùy, Thị hầu, mỗi thuyền cắm 1 lá, tổng cộng 84 lá, mỗi lá dài rộng 3 thước, làm bằng lụa tốt, cả diềm tổng cộng là 9 thước 4 tấc. Chuẩn cho giá tiền mỗi lá là 5 mạch 9 văn 4 phân 7 ly 4 hào”.

Thời Minh, cướp biển Nhật Bản còn gọi là Ngọa khấu (Nụy Khấu, giặc lùn, Kenki) đã khiến cho khắp miền biển nước này bất ổn, không lúc nào yên, thuyền bè đi đánh cá, thương thuyền chở hàng hóa bị cướp bóc, chúng còn bắt và giết hại nhiều ngư dân, thương nhân… Cũng có một số lần tàu thuyền của Ngọa khấu còn xuống tận vùng biển Đông nhưng bị thủy quân nhà Hậu Lê đánh đuổi phải tháo chạy.

Bấy giờ nhà Lê Trung Hưng mới khôi phục kinh đô chưa lâu, binh lính được huy động đi đánh dẹp các lực lượng tàn dư của nhà Mạc khá đông, tuy nhiên vì trải qua nhiều năm chiến tranh nên việc binh nhung, võ bị được quan tâm phát triển, quân lính rất tinh nhuệ và nhiều kinh nghiệm chiến đấu. Vì biết rõ vương triều Minh rất lo lắng trước việc Ngọa khấu hoành hành dữ dội, lại biết được quân Minh đang phải vất vả cứu viện Triều Tiên đang bị quân Mạc Phủ Nhật Bản là Phong Thần Tư Cát tấn công; tự tin vào sức mạnh của mình, triều Hậu Lê thời vua Lê Thế Tông đã đề nghị cho thủy quân Bắc tiến để giúp nhà Minh đánh Nhật Bản.

Đề xuất của nhà Hậu Lê được đưa ra năm Bính Thân (1596) bằng một tờ biểu của chúa Trịnh Tùng đứng danh nghĩa vua Lê Thế Tông gửi cho vua Minh Thần Tông. Vì sợ quân Đại Việt có ý đồ khác nên triều Minh đã từ chối nhưng qua câu chuyện này cũng cho thấy chiến thuyền nước ta và lực lượng thủy quân lúc đó hùng mạnh như thế nào. Sự kiện thú vị đó được ghi trong một tài liệu của Nhật Bản là cuốn sách Nam quốc ký của Trúc Việt Dữ Tam Lang.

Trước đề xuất nói trên gần một năm, vào mùa thu, tháng 8 năm Ất Mùi (1595) thủy quân đã tham gia biểu dương lực lượng cùng các binh chủng khác tại bến Thảo Tân phía nam kinh thành Thăng Long khi triều đình cho tổ chức duyệt quân sĩ với số lượng lớn, binh lính tham gia đông tới 12 vạn người.

Theo cách thức tổ chức quân đội, binh lính được chia thành các binh chủng, ở cấp nhỏ nhất được chia làm các nhóm, các đội; tất cả đều ở tập trung trong các đồn trại quy định để thuận lợi cho việc quản lý, thao diễn cũng như khi huy động chiến đấu.

Quy định này đối với lực lượng bộ binh, tượng binh, kị binh được tuân thủ chặt chẽ, riêng có thủy binh do điều kiện khác biệt vận động trên mặt nước nên quân sĩ thường ở tại các đồn trại ven sông, biển; trên tàu, thuyền. Việc này đã dẫn tới một số tùy tiện trong việc ăn ở của thủy quân khiến triều đình thấy rằng cần thay đổi điều đó nếu không sẽ dẫn đến những sự việc tiêu cực ảnh hưởng đến kỷ luật quân đội.

Sách Lê triều hội điển cho biết vào năm Ất Sửu niên hiệu Vĩnh Tộ thứ 7 (1625), Lê Thần Tông đã ban lệnh rằng: “Hễ là binh lính các đội thuyền phải theo viên quan cai quản các đội thuyền đó ở chung thành một đội, không được ở lẫn vào nơi phường phố hoặc ở riêng. Nếu trái lệnh, cho quan Đề lĩnh triệt bỏ nơi ở”.

Nhằm ngăn chặn tình trạng cờ bạc, rượu chè trong binh lính dẫn tới làm giảm sức chiến đấu, tinh thần và kỷ luật nên vào năm Đinh Mùi (1727) niên hiệu Bảo Thái thứ 8, vua Lê Dụ Tông đã ban chỉ truyền lệnh cấm quân sĩ uống rượu, đánh bạc, đặc biệt là lực lượng thủy quân càng phải nghiêm chỉnh tuân theo.

Chỉ truyền của Lê Dụ Tông có đoạn viết: “Phàm quân sĩ Thị hầu và các doanh cơ đội thuyền không được uống rượu, đánh bạc. Trái lệnh, cáo với Binh phiên theo pháp luật mà luận tội. Quan quân mà không biết, tùy theo sự việc nặng nhẹ để định tội xét xử” (Lê triều hội điển).

Tuân theo quy chế từ thời Lê sơ, triều đình thời Lê Trung Hưng cũng đã định quy chế rõ ràng về phép tuyển binh lính nói chung, trong đó có thủy quân. Đặc biệt dưới thời trị vì của Lê Hy Tông, giai đoạn dùng niên hiệu Chính Hòa (1680 -1705), việc tuyển chọn căn cứ vào chiều cao của mỗi người lính mà chia ra mức lương được hưởng. Cụ thể như sau: “Phàm tuyển binh lính, đều lấy thước tấc để định lệ khẩu phần. Cao 4 thước 4 tấc 5 phân trở lên, tuyển vào đội lính ăn lương 14-15 quan. Cao 4 thước 3 tấc 5 phân trở lên, tuyển vào đội lính ăn lương 13 quan. Cao 4 thước 3 tấc 4 phân, chọn vào đội lính ăn lương 12 quan. Cao 4 thước 2 tấc 5 phân, chọn vào đội thuyền binh ăn lương 9 quan. Cao 4 thước 1 tấc, chọn vào các đội thuyền binh ăn lương 8 quan…” (Lê triều hội điển).

Vị hoàng đế thứ 23 của triều Hậu Lê do bị truất ngôi nên không có miếu hiệu vì vậy sách sử thường chép về ông là Lê Đế Duy Phường hay theo niên hiệu là Vĩnh Khánh đế.

Kể từ năm Tân Sửu (1721) khi triều Lê bắt đầu lập trường Võ học, quy định phép thi võ, dần dần sau đó đặt thêm lệ khảo xét võ nghệ, tài sử dụng binh khí, sự am hiểu binh thư… nhằm tăng thêm sự tinh nhuệ, hùng mạnh của binh lính. Vào năm Canh Thìn (1730), năm thứ hai Vĩnh Khánh đế ở ngôi, triều đình đặt rõ hơn việc rèn tập của quan quân, nhất là việc sử dụng cung nỏ với lệnh truyền “Từ quan quản cho đến thuộc viên và binh lính, ai có tài sức được tập huyền nhũ (cách bắn nỏ kê ở ngực), ai kém cho tập huyền kiểm (kê ở má). Binh lính đều phải tập huyền kiểm” (Lê triều hội điển). Một năm sau, tức năm Tân Hợi (1731) lại có lệnh truyền cho thủy binh tập bắn nỏ, điều đó cho thấy sự quan tâm đến khả năng chiến đấu và việc rèn luyện sử dụng loại vũ khí đánh xa (cung, nỏ) ngày càng hữu hiệu hơn.

Cũng theo sách Lê triều hội điển thì lệ kiểm tra tài bắn cung, nỏ của quân lính tổ chức 3 năm một lần, lệ bắn cung tổ chức vào mùa thu các năm Tý, Ngọ, Mão, Dậu với tất cả các lực lượng. Riêng với thủy binh thì vào mùa thu các năm Dần, Thân, Tị, Hợi, triều đình sẽ “sai 2 viên quan võ, 4 viên Thị nội, 2 viên Câu kê khảo môn bắn nỏ của thủy binh”. Theo đó, “cứ 100 suất là 20 bó, mỗi bó là 5 hợp, mỗi hợp có 5 mũi tên. Định thưởng phạt có thứ bậc. Đối với cung thì được từ 45 tiếng (tức bắn trúng đích) trở lên là hạng ưu, được thưởng mỗi bó 5 quan tiền gián. Được 35 tiếng trở lên là hạng nhất, được thưởng mỗi bó 3 quan tiền gián. Được 30 tiếng trở lên là hạng nhì, được thưởng mỗi bó 2 quan tiền gián. Được 25 tiếng trở lên là hạng ba, được thưởng mỗi bó 1 quan tiền gián. Được 20 tiếng trở lên là hạng trung bình. Được 19 tiếng trở xuống bị phạt.

Đối với bắn nỏ thì được 50 tiếng trở lên là hạng ưu, thưởng mỗi bó 5 quan tiền gián. Được 40 tiếng trở lên là hạng nhất, được thưởng mỗi bó 3 quan tiền gián. Còn lại thưởng phạt cũng như thi bắn cung”.