Ở kỳ trước, Báo điện tử Tri thức & Cuộc sống đã có bài viết “Thực phẩm Thiên Hưng "càn quét" gói thầu trường học: Năng lực hay 'quen mặt'?”, chúng ta đã phác họa chân dung Công ty TNHH Thực phẩm Thiên Hưng với "thành tích" trúng thầu tuyệt đối 100% tại hàng chục trường học ở TP.HCM, mà điển hình là gói thầu trị giá 2,1 tỷ đồng tại Trường Mầm non 19/5 (phường Hòa Hưng, TP.HCM) với tỷ lệ tiết kiệm bằng 0. Vấn đề cốt lõi nằm ở hình thức "Lựa chọn nhà thầu trong trường hợp đặc biệt". Vậy, quy định pháp luật nói gì về hình thức này và trách nhiệm của các bên đến đâu?

"Trường hợp đặc biệt" - Khi luật cho phép

Xét về mặt câu chữ, việc Trường Mầm non 19/5 áp dụng hình thức lựa chọn nhà thầu trong trường hợp đặc biệt không hề sai luật. Cụ thể, tại điểm n, khoản 4, Điều 84 của Nghị định 214/2025/NĐ-CP quy định chi tiết Luật Đấu thầu, các gói thầu sau đây được áp dụng hình thức này:"Gói thầu cung cấp suất ăn, bữa ăn học đường hoặc mua thực phẩm, nguyên liệu, nhiên liệu đầu vào để thực hiện việc cung cấp suất ăn, bữa ăn học đường cho học sinh bán trú, nội trú tại cơ sở giáo dục công lập;"

Như vậy, các gói thầu mua thực phẩm cho bếp ăn trường học đã được luật "mở đường" cho một quy trình lựa chọn nhà thầu riêng, không cần qua các hình thức cạnh tranh thông thường. Tuy nhiên, mục tiêu của Luật Đấu thầu là cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế. Liệu quy trình "đặc biệt" này có đang đảm bảo được vế cuối cùng?

Trách nhiệm thương thảo của Chủ đầu tư đang ở đâu?

Câu trả lời nằm ở quy trình thực hiện được quy định tại Điều 85 của Nghị định 214/2025/NĐ-CP. Đối với các gói thầu thuộc điểm n khoản 4 Điều 84, chủ đầu tư phải thực hiện một quy trình rút gọn nhưng không kém phần quan trọng, trong đó có một bước mấu chốt tại điểm b, khoản 1:

"Thương thảo, hoàn thiện hợp đồng với nhà thầu được xác định có đủ năng lực, kinh nghiệm;"

Đây chính là "chốt chặn" quan trọng nhất để đảm bảo hiệu quả kinh tế khi yếu tố cạnh tranh đã bị loại bỏ. "Thương thảo" không phải là một thủ tục mang tính hình thức, mà là quá trình chủ đầu tư (đại diện là Hiệu trưởng nhà trường) phải đàm phán, thỏa thuận với nhà thầu về các điều khoản, đặc biệt là về giá, để mang lại mức giá tốt nhất, tiết kiệm nhất cho ngân sách (vốn là tiền đóng góp của phụ huynh).

Thế nhưng, thực tế tại gói thầu của Trường Mầm non 19/5 (phường Hòa Hưng, TP.HCM) và hàng loạt gói thầu khác mà Thực phẩm Thiên Hưng đã trúng, giá trúng thầu bằng chính xác giá dự toán. Điều này đặt ra một câu hỏi lớn: Quá trình "thương thảo hợp đồng" đã diễn ra như thế nào? Phải chăng chủ đầu tư đã thực hiện không hiệu quả quyền và trách nhiệm thương thảo của mình để đạt được một mức giá tốt hơn?

Góc nhìn chuyên gia: Đừng để quy định "mở" thành "lỗ hổng"

Phân tích sâu hơn về khía cạnh pháp lý, Luật sư Nguyễn Văn Lập (Đoàn Luật sư TP.HCM) nhấn mạnh: "Trách nhiệm của chủ đầu tư trong trường hợp này là rất lớn. Khi luật đã cho phép họ đi một con đường riêng không cạnh tranh, thì họ càng phải có trách nhiệm giải trình về tính hiệu quả. Quá trình thương thảo phải được thể hiện bằng văn bản, biên bản làm việc, chứng minh được chủ đầu tư đã nỗ lực đàm phán vì lợi ích tập thể. Nếu chỉ đơn giản là chấp nhận báo giá của nhà thầu và ký hợp đồng bằng giá dự toán, thì vai trò và trách nhiệm quản lý của chủ đầu tư đã không được thể hiện một cách trọn vẹn".

Về phía chuyên gia đấu thầu Vũ Bảo Thông, ông cho rằng đây là một vấn đề về năng lực và nhận thức của chủ đầu tư. "Nhiều chủ đầu tư là các trường học có thể không có đủ chuyên môn sâu về đàm phán, hoặc có tâm lý e ngại, cho rằng chỉ cần làm đúng quy trình là đủ. Tuy nhiên, tinh thần của luật pháp là phải tối đa hóa hiệu quả sử dụng nguồn vốn. Một kết quả thương thảo với tỷ lệ tiết kiệm 0% là một kết quả không thể xem là thành công. Đáng lẽ, chủ đầu tư phải dựa vào giá dự toán làm mốc và thương thảo để có được mức giá thấp hơn. Việc này đòi hỏi sự bản lĩnh, trách nhiệm và kỹ năng của người đứng đầu đơn vị".

Đặc biệt, trong quy định tại điểm đ, khoản 1, Điều 85 còn có một lưu ý quan trọng cho các cơ sở giáo dục ở vùng khó khăn, cho phép thủ trưởng đơn vị được tự quyết định việc mua sắm "bảo đảm tiết kiệm, hiệu quả và trách nhiệm giải trình". Dù không áp dụng trực tiếp cho các trường ở TP.HCM, nhưng tinh thần "tiết kiệm, hiệu quả và trách nhiệm giải trình" là yêu cầu xuyên suốt mà mọi chủ đầu tư phải tuân thủ.

Rõ ràng, quy định về "trường hợp đặc biệt" là một sự linh hoạt cần thiết của chính sách để phù hợp với thực tiễn. Nhưng nếu người thực thi, cụ thể là các chủ đầu tư, không làm tròn trách nhiệm trong khâu thương thảo hợp đồng, sự linh hoạt này rất dễ trở thành kẽ hở cho sự thiếu hiệu quả, lãng phí nguồn lực xã hội.