Cá tép dầu còn có tên gọi khác là cá thầu dầu, là một đặc sản nổi tiếng của đồng bào dân tộc ở Sơn La. Loài cá này có kích thước bé, chỉ bằng khoảng 2 - 3 đầu ngón tay. Tháng 1 đến tháng 4 hàng năm là thời điểm cá tép dầu vào mùa, người dân thu hoạch chúng ở sông Đà và lòng hồ thuỷ điện Sơn La.
Chị Hoài (ở Quỳnh Nhai, Sơn La) cho hay, trước đây cá tép dầu có nhiều vô kể nhưng không mang lại giá trị kinh tế, bà con bắt về để chế biến món ăn dân dã, không ăn hết thì làm mắm. Những năm dần đây, loại cá này bỗng "lên đời" thành đặc sản lạ được bán đi khắp các tỉnh thành. Để bắt được cá tép dầu, người dân phải dùng bóng điện thắp sáng dụ cá từ tối hôm trước, sáng hôm sau mới kéo lưới lên.
"Cá tươi khó vận chuyển, kích thước lại bé nên cá tép dầu tươi không đắt hàng. Người dân nơi đây đem phơi khô để bán ra thị trường. Cá tép dầu khô ngọt, được nhận xét có vị giống cá chỉ vàng", chị Hoài nói thêm.
Loài cá này bé, bởi vậy công đoạn chế biến, làm sạch phải rất kỳ công. Theo đó, cá sau khi được rửa sạch, nhặt bỏ cỏ rác, đánh sơ qua vảy và lọc sạch ruột. Cá được ướp với ớt tươi, đường, muối, sa tế và gia vị đặc trưng của địa phương, tất cả được ướp, trộn đều trong 15 phút, sau đó đem phơi nắng. Giàn phơi cá được thiết kế bằng tre, tùy thuộc vào thời tiết mà cá có thể phơi từ 2-4 ngày là có được sản phẩm cá tép dầu khô, cứ 5 kg cá tép dầu tươi chế biến được một kg cá tép dầu khô. Vào những ngày trời nắng hanh, nhiệt độ cao chỉ tầm một hai ngày là cá khô cong có thể thu đem đóng gói bảo quản được.
Trên chợ mạng, cá tép dầu tươi và khô được nhiều địa chỉ rao bán. Người bán giới thiệu cá tươi dày mình, ăn được cả xương, nhiều canxi tốt cho sức khỏe, có thể kho hoặc nấu canh chua, làm chả cá... Loại này có giá khoảng 35.000 đồng/kg.
Cá tép dầu khô có giá đắt hơn nhiều, lên tới 300.000 đồng/kg, có thể nướng hoặc rán, là món nhậu rất được ưa chuộng.
Chị Giêng (Sơn La) cho biết, với cách chế biến tép dầu khô đặc trưng của vùng đất này, người thưởng thức sẽ thích thú bởi hương thơm, độ ngậy, vị ngọt, cay… đan xen trong những thớ thịt trắng ngần của cá.
"Đến mùa, gia đình tôi mua cá tép dầu tại thuyền rồi về làm khô. Khô cá có bao nhiêu bán hết bấy nhiêu, nhiều khách ở các tỉnh thành đặt mua, hoặc các nhà hàng, quán nhậu. Vì lạ lẫm và thơm ngon, khô cá tép dầu giờ đây được nhiều du khách mua về làm quà cho người thân, bạn bè", chị Giêng chia sẻ.
Để chọn được khô cá tép dầu ngon thì phải lựa chọn từ màu sắc bên ngoài của con cá. Màu sắc của con cá phải có màu vàng nhạt, trong và tươi sáng. Khi bạn sờ vào cá cảm thấy khô không bị ướt tay, nhưng bản thân con cá vẫn đầy và chắc thịt, nếu cá bị ướt và rỉ nước tức là cá đã được để rất lâu, không nên mua.