Những ai từng đến Sì Lờ Lầu (Phong Thổ, Lai Châu) đều rất ngạc nhiên khi thấy những người phụ nữ đầu trọc. Và thật kỳ lạ, với họ phụ nữ đẹp là phải trọc đầu. Nhưng trên hết, đó là một phong tục cổ xưa nhất của người Dao đỏ còn sót lại.
Sì Lờ Lầu là vùng đất ở nơi cao nhất và xa nhất của huyện Phong Thổ. Đường đến Sì Lờ Lầu hai bên là vực sâu, và phải qua tất thảy 12 con dốc mà người bản địa gọi đó là 12 tầng núi. Ở đây, trong những ngày mùa đông lạnh lẽo, khi đàn ông bổ củi, làm thịt lợn thì người phụ nữ lại tụ tập quanh bếp lửa để nhổ tóc cho nhau.
 |
| Bà Tẩn U Mẩy cho rằng, phụ nữ Dao đỏ phải trọc đầu mới đẹp. |
Lấy chồng thì phải nhổ tóc
Đường đi qua 12 tầng dốc ở vùng cao bao giờ cũng đầy gian nan nhưng cũng không kém phần lung linh và huyền ảo. Ngày giáp tết mà đến nơi này, chắc hẳn ai cũng có những cảm xúc đặc biệt. Vì là đỉnh của 12 tầng dốc nên hoa đào nơi đây thường nở từ rất sớm. Khoảng tháng 11 hoa đã bung nụ, để rồi khi trái đã đơm quả đã hồng, những cây đào này lại tiếp tục đơm hoa lần nữa vào đúng dịp xuân sang để đón chào năm mới. Bởi vậy, ngày tết ở Sì Lờ Lầu luôn có đủ hoa thơm và trái ngọt của loài cây xuân sắc này.
Đường lên Sì Lờ Lầu cứ chìm vào những đỉnh mây, để rồi lấp ló những cánh đồng bậc thang tiếp nối bên những dòng suối róc rách trông như một bức tranh thủy mặc. Cuộc sống của người dân nơi đây đã khác xưa nhiều lắm, khấm khá và sung túc hơn. Tuy nhiên, điều khiến chúng tôi ấn tượng nhất là những phụ nữ cạo trọc đầu và đội khăn đỏ, cắm cờ nhọn trên đỉnh.
 |
| Mỗi năm, phụ nữ Dao đỏ nhổ tóc một lần. |
Bà Lý Tả Mẩy, vợ Bí thư Đảng ủy xã Sì Lờ Lầu nói với chúng tôi: “Tục nhổ tóc đã có từ nhiều đời trước, thế hệ chúng tôi sinh ra đã được mẹ căn dặn khi trưởng thành, lấy chồng thì phải nhổ tóc. Đau cũng phải nhổ và thường thì một tháng nhổ 1 lần. Ngày giáp tết thì ai cũng phải nhổ cho đẹp giống như được mặc quần áo mới vậy”.
“Người phụ nữ Dao đỏ hầu hết đều có tục nhổ tóc này, ở mỗi nơi lại mang một ý nghĩa khác nhau. Trước đây tôi nghe bà, mẹ kể rằng, phụ nữ Dao phải nhổ tóc để tránh việc bếp núc sẽ làm vương vãi. Ở đây, khi người đàn ông ngồi ăn thì phụ nữ phải đứng để xới cơm”, bà Mẩy cho hay.
Còn bà Tẩn U Mẩy ở bản Gia Khâu thì cho rằng, ngày trước chấy rận rất nhiều, Sì Lờ Lầu lại chẳng có nước để tắm gội nên phải nhổ tóc đi. Với người Dao bản địa, phụ nữ nào càng trọc, nhổ càng sạch tóc trên đầu thì càng đẹp. Ngoài ra, tục nhổ tóc trọc đầu còn thể hiện cô gái ấy đã yên bề gia thất. Đối ngược hẳn với người Thái, phụ nữ nào cuốn tóc “tằng cẩu” thì chứng tỏ đã có gia đình.
Nhổ tóc mới thật lòng
Chị Tẩn Sỳ Mẩy, nhà ngay đầu bản kể với chúng tôi: “Em lấy chồng năm 17 tuổi. Hồi đó còn tục kéo vợ, nếu cô gái không ưng thì sẽ bỏ về nhà. Nếu đồng ý làm vợ thì sẽ ở lại khoảng 2 hoặc 3 ngày. Trong thời gian này, cô gái phải nhổ tóc để chứng tỏ thật lòng”.
 |
| Họ dùng 2 dây chỉ xoắn lại để nhổ cả chân tóc. |
Như một tục lệ bắt buộc nên sau khi lấy chồng, phụ nữ nào cũng phải nhổ sạch phần tóc quanh đầu rồi dùng sáp ong vuốt tóc trên đỉnh đầu làm hình chóp rồi cắm cờ đỏ, úp khăn đỏ. Như vậy để phân biệt người Dao đỏ với người dân tộc khác.
Theo quan sát của chúng tôi, cách nhổ tóc của phụ nữ Sì Lờ Lầu cũng khá đặc biệt. Họ dùng hai sợi chỉ xoắn đi xoắn lại vào sợi tóc, sau đó giật đứt chân tóc. Họ phải dùng tay nhổ chứ không được cạo vì làm thế sẽ để lại chân tóc rất kém thẩm mỹ. Sau các công đoạn, họ sẽ nấu sáp ong và bôi lên đỉnh đầu làm chóp.
Để thực hiện công việc này, người ta phải chuẩn bị bộ đồ nghề gồm sáp ong đã được nấu sôi, sợi chỉ chuyên dùng để nhổ tóc, chiếc lông nhím khô cứng cùng bộ khung và khăn, cờ đỏ để cắm lên đầu. Một người đem cục sáp ong cho vào bát nướng trên ngọn lửa để tan chảy. Khi sáp đã lỏng thì dùng lược nhúng vào bát sáp vừa chải vừa phết vào tóc thành từng lọn nhỏ.
Phần tóc này dính sáp bết vào nhau cứng lại. Chiếc khăn được vấn tròn vào đầu cũng từ trên xuống dưới, đều đặn, ngay ngắn. Theo bà Mẩy, để hoàn thành công việc sơn đầu phải mất vài ba tiếng, càng sơn lâu thì đầu càng bóng đẹp.
Cũng từ đó họ hạn chế gội đầu, thậm chí một năm chỉ gội một lần để đảm bảo tóc trên chỏm luôn bết và cứng. Trong trường hợp chất bẩn vấy vào tóc thì chỉ dùng chanh chà cho sạch. Còn nếu bị ngứa thì dùng lông nhím để gãi. Cứ như thế, một năm một lần, tết là dịp để những người phụ nữ Dao đỏ làm đẹp với nhiều dụng công trong việc nhổ tóc.
Mai một tục cổ
Ông Phàn Phủ Xiên, Chủ tịch UBND xã Sì Lờ Lầu cho biết: “Nếu như cô gái nào chẳng may chết trẻ, chưa lấy chồng thì người thân phải nhổ tóc cho cô gái trước khi nhập quan. Người Dao đỏ chúng tôi tâm niệm, nếu không nhổ tóc thì cô gái sẽ không siêu thoát và kiếp sau sẽ không được làm người”.
Ông Xiên cho biết thêm, cả xã Sì Lờ Lầu đều là người Dao đỏ sinh sống. Ngày trước tất cả phụ nữ đều nhổ tóc và cắm cờ đỏ trên đỉnh đầu. Tuy nhiên bây giờ, các cô gái Dao ít nhổ tóc vì sợ đau và một số phải đi học hoặc làm ăn xa. Thế nên tục cổ cứ mai một đi dần, chủ yếu chỉ còn phụ nữ trung niên là còn giữ phong tục.
Theo ông Lò Quốc Toản, Trưởng phòng Văn hóa tỉnh Lai Châu, thì tộc người Dao đỏ có nhiều nhóm nhưng chủ yếu sinh sống ở Phong Thổ. Ngoài tục nhổ tóc trọc đầu thì người phụ nữ còn có tục cạo chân mày. Họ cũng có chữ viết riêng dựa theo Hán ngữ gọi là chữ Nôm – Dao.
“Người Dao đỏ ở Lai Châu cũng có nhiều tục lệ đặc biệt. Gia đình nào đang nấu rượu ngày tết thì phải cắm lá trước cửa nhà, không cho người lạ vào vì quan niệm “vía lạ rượu chua”. Họ cũng có tục kiêng sờ đầu trẻ em. Khi cắt tóc hay cạo đầu, họ vẫn để chỏm tóc trên đỉnh và cho rằng, đó là nơi trú ngụ các hồn vía con người”, ông Toản cho biết.
“Người Dao ngoài những phong tục cổ rất kỳ lạ và khó lý giải, thì họ còn là những bậc thầy của thuốc Nam. Bài thuốc tắm của người Dao đỏ đến nay đã quá nổi tiếng rồi, nhưng chúng ta thực sự còn nhiều những ngỡ ngàng khi khám phá về cách sống và tục lệ cổ xưa của họ”.
Lò Quốc Toản (Trưởng phòng Văn hóa tỉnh Lai Châu)