Trong Ngụy Tây liệt truyện, cái chết của hoàng đế Quang Trung được miêu tả khá chi tiết và nhuốm màu sắc kỳ bí.
Tình tiết thần thoại về cái chết của hoàng đế Quang Trung được các sử gia nhà Nguyễn dựng lên nhằm hai mục đích: Thứ nhất là làm nổi bật hình ảnh của đối thủ như một kẻ nghịch tặc bị thần thánh trừng trị. Thứ hai là khẳng định tính chính danh của nhà Nguyễn như một triều đại được dựng nên hợp với ý trời.
[links()]
Kỳ cuối: Cái chết bí ẩn của vua Quang Trung
Vào tuổi tứ tuần, giữa lúc chuẩn bị mở một chiến dịch tổng lực để tiêu diệt liên minh Nguyễn Ánh - Pháp, hoàn thành việc thống nhất đất nước; đồng thời nỗ lực giành lại hai tỉnh Quảng Tây, Quảng Đông từ nhà Thanh, hoàng đế Quang Trung đột ngột băng hà. Biến cố này là một trong những nghi vấn lớn nhất của lịch sử Việt Nam.
Trong Ngụy Tây liệt truyện, cái chết của hoàng đế Quang Trung được miêu tả khá chi tiết và nhuốm màu sắc kỳ bí:
“Một buổi chiều, vua Quang Trung đang ngồi bỗng xây xẩm tối tăm, thấy một ông già đầu bạc mặc áo trắng từ trên không trung hạ xuống, tay cầm thiết bảng mắng rằng: Cha ông ngươi sống trên đất của các chúa, đời đời làm dân của chúa, ngươi sao dám phạm đến lăng tẩm?
Nói xong, lão lấy thiết bảng đập vào trán vua Quang Trung. Vua Quang Trung mê man ngã xuống, hồi lâu mới tỉnh và kể lại với quan Trung thư Trần Văn Kỷ.
Từ đó, bệnh của vua Quang Trung chuyển nặng. Vua gọi quan Trấn thủ Nghệ An Nguyễn Quang Diệu về bàn bạc để dời đô về Nghệ An. Bàn bạc chưa xong thì Thế tổ Cao hoàng Nguyễn Ánh đã lấy lại được Gia Định và chiếm Bình Thuận, Bình Khang, Diên Khánh với thanh thế chấn động.
Vua Quang Trung nghe được lo buồn mà bệnh ngày càng tăng, liền gọi bọn Quang Diệu vào dặn rằng: Ta mở rộng bờ cõi chiếm cả vùng Nam phục này, nay vì bệnh tật mà ắt không dậy được. Thái tử tư chất khá cao nhưng tuổi còn bé, ngoài thì có mối thù với nước Gia Định, vua Thái Đức (Nguyễn Nhạc) thì tuổi già ham dật lạc không lo hậu họa. Khi ta thác rồi, việc chôn cất phải sơ sài trong một tháng cho xong mà thôi. Bọn ngươi phải phò Thái tử sớm rời về Vĩnh Đô để khống chế thiên hạ. Nếu không, như thế thì binh Gia Định đến bọn ngươi không có chỗ chôn.
Bọn Diệu cùng khóc mà nhận lệnh, rồi giết ngựa bạch mà thề.
Ngày 29 tháng 9 năm Nhâm Tý (1792), vua Quang Trung băng, ở ngôi được 5 năm, thọ được 40 tuổi”.
Cái chết của hoàng đế Quang Trung đánh dấu quá trình suy yếu và diệt vong quả nhà Tây Sơn, dẫn đến việc Nguyễn Ánh thống nhất đất nước vào năm 1802.
Theo giải thích của Ngụy Tây liệt truyện, cơn bệnh đột ngột dẫn tới cái chết của vị hoàng đế Tây Sơn là sự trừng phạt cho việc “Nguyễn Huệ tàn ngược vô đạo, lúc đô thành Phú Xuân bị chiếm, các tôn lăng của chúa Nguyễn đều bị xâm phạm”.
Dễ dàng nhận thấy, những tình tiết thần thoại về cái chết của hoàng đế Quang Trung được các sử gia nhà Nguyễn dựng lên trong Ngụy Tây liệt truyện nhằm hai mục đích: Thứ nhất là làm nổi bật hình ảnh của đối thủ như một kẻ nghịch tặc bị thần thánh trừng trị. Thứ hai là khẳng định tính chính danh của nhà Nguyễn như một triều đại được dựng nên hợp với ý trời.
Bên cạnh đó, nếu gạt bỏ những yếu tố hoang đường và dụng ý chính trị thì những mô tả trong Ngụy Tây liệt truyện đã hé mở phần nào nguyên nhân dẫn đến cái chết của vua Quang Trung trên phương diện y học hiện đại.
Theo giả thuyết của các nhà nghiên cứu ngày nay, nhiều khả năng vị hoàng đế vĩ đại của nhà Tây Sơn đã bị suy sụp bởi một cơn tăng huyết áp đột ngột và qua đời vì tai biến mạch máu não.
Hoàng Phương