Giai thoại ly kỳ về ông Tổ nghề sân khấu

Cứ đến ngày 12/8 âm lịch, giới làm nghệ thuật lại hướng về lễ giỗ Tổ sân khấu - một sự kiện tâm linh để tưởng nhớ những bậc tiền bối trong nghề mà nghệ sĩ gọi chung là Tổ nghiệp.

Có nhiều giai thoại về ông Tổ nghề sân khấu. Theo Zing, một trong những giai thoại được nhiều người tin nhất là chuyện về một vị vua vì hiếm muộn nên cúng tế cầu mong trời Phật, mỗi lần làm lễ lại cho người đóng vai thần tiên múa hát.

Hoàng hậu cuối cùng hạ sinh hai hoàng tử. Lớn lên, hai hoàng tử ham mê ca hát. Trong một lần, cả hai chui vào bộng cây vông để trốn theo gánh hát nhưng không may chết bên trong cây vông vì vụ hỏa hoạn. Đó là ngày 12/8 âm lịch.

NSND Đinh Bằng Phi cho hay, tuy đã về suối vàng nhưng hai hoàng tử vẫn hay hiện về để xem đào kép ca diễn vì vậy giới nghệ sĩ lập bàn thờ phụng kính là Tổ nghiệp và lấy gỗ vông khắc thành tượng nhỏ như búp bê để làm tượng Tổ.

Theo Tri thức trẻ, một truyền thuyết khác kể lại rằng có ba vị hoàng tử gồm Càn, Chơn và Chất. Vì mê xem hát, cả ba dùng quả thị làm ám hiệu để trốn vua cha. Một ngày, chỉ có Chơn và Chất đi xem hát. Trên đường về, cả hai gặp một cơn mưa lớn và chết vì quá lạnh.

Hoàng tử Càn lên ngôi nhưng vì thương nhớ hai em và mê hát nên đã bỏ cung đình và tìm người lập gánh hát. Tuy nhiên, vào mùa mưa bão chẳng ai thuê nên gánh hát buộc phải tan rã.

Sau đó, hoàng tử Càn gom tài sản vào hai chiếc thúng gánh đi nhưng đất trời khắc nghiệt, ông kiệt sức rồi ra đi. Có người kể, trước khi qua đời, Hoàng tử Càn đã gọi tên hai người em của mình.

Ngoài ra, ở nơi hoàng tử Càn mất, nhiều người nói họ nhìn thấy bóng hình của ba anh em ôm nhau trong hương thơm ngào ngạt của quả thị. Lúc sống mê hát, lúc chết cả ba vẫn nguyên như thế. Họ đã tìm đến những gánh hát để tá túc và giúp đỡ con hát.

Sau này, người ta lấy ngày hoàng tử Càn mất để làm ngày tưởng nhớ ba anh em và xem họ là Tổ nghề.

Theo Thể thao & Văn hóa, ông Tổ nghề sân khấu có thể lại là 12 vị Tổ nghề, thay vì một vị duy nhất, được gọi bằng cái tên "Thập nhị công nghệ". 12 vị Tổ nghề đều là bậc thầy ở những nghề nghiệp phổ biến trong xã hội như bốc thuốc, mộc, thợ rèn, đi buôn. Họ truyền bá kĩ năng nghề nghiệp cho nghệ sĩ, để rồi, nghệ sĩ nhập vai thành những thành phần xã hội khác nhau trên sân khấu.

Với các truyền thuyết được lưu truyền phía Bắc, ngày giỗ Tổ sân khấu là ngày giỗ bà Phạm Thị Trân sống ở thế kỷ thứ X. Bà là người đã đặt những nền móng cơ bản cho hát chèo, nghệ thuật sân khấu ra đời sớm nhất trên cả nước.

Cũng theo Thể thao & Văn hóa, ngày nay nhiều làng quê vẫn còn thờ ông Tổ sân khấu. Ví dụ, ở xã Điện Minh (Điện Bàn, Quảng Nam) có một làng tên Xướng An, mà theo chiết tự có nghĩa là “nơi yên ổn của giới xướng ca vô loài”, gồm cả ca kĩ, ăn xin.

Chuyện kể rằng dân làng Xướng An vào Nam cùng thời với Đào Duy Từ (1572-1634), người đã “vượt biên” vào Đàng trong năm Ất Dậu (1627), là một ông tổ của sân khấu.

Hàng năm, vào dịp cúng thành hoàng, dân làng Xướng An đi qua các làng kế cận để xin đồ ăn về làm lễ vật. Đây là cách nhắc nhớ truyền thống ca kĩ, ăn xin dù làng đã khá giả.

Riêng dịp Rằm tháng 8, người ta kể rằng vẫn có nghệ sĩ hát tuồng đến làng Xướng An cúng tổ. Họ đi vào đêm khuya, thi thoảng có người bí mật cúng vì không muốn người khác biết đến công việc của mình.

Nhiều cao niên trong làng cho hay nghệ sĩ, ăn xin cùng tổ nghề với nhau, cùng phận bên lề xã hội, nghèo hèn như nhau nên phải bình đẳng với nhau, coi nhau như một nhà.

Còn có nhiều giai thoại khác về ông Tổ sân khấu. Đối với nghệ sĩ, việc ông Tổ sân khấu thực sự là ai không quan trọng. Điều họ quan tâm là tôn thờ Tổ nghiệp. Năm nay, do dịch COVID-19, lễ giỗ Tổ sân khấu được tổ chức đơn giản.

Nghệ sĩ Hồng Vân cho biết, nghi lễ thắp hương Tổ vào ngày này là không thể bỏ qua, nhưng phần thụ lộc Tổ và ăn tiệc sau lễ chính ở sân khấu Phú Nhuận sẽ được hủy bỏ.

Tương tự, Thế giới Trẻ và sân khấu của nghệ sĩ Trịnh Kim Chi cũng bỏ qua phần ăn tiệc. Trong khi đó, nghệ sĩ Hoài Linh thông báo không mở cửa đền thờ Tâm linh Việt vào ngày giỗ Tổ nhằm chống dịch.

Các đơn vị nghệ thuật phía Bắc cũng thận trọng hơn trong việc làm lễ giỗ Tổ nghề, nhưng vẫn đảm bảo được sự liêng thiêng. Sáng ngày 25/9, Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam tổ chức Ngày Sân khấu Việt Nam với nghi thức dâng hương tế Tổ nghề, tôn vinh các nghệ sĩ tròn 70, 80, 90 tuổi, tặng quà cho các nghệ sĩ khó khăn và trao giải thưởng nghệ thuật sân khấu năm 2019.

Trong khi đó, CLB Sân khấu Thử nghiệm thuộc Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam và Nhà hát Thử nghiệm Việt Nam sẽ tổ chức lễ giỗ Tổ nghề vào ngày 27/9. Đáng chú ý, sau khi thực hiện các nghi thức giỗ Tổ nghề, các nghệ sĩ của CLB sẽ diễn vở kịch Dưới ánh đèn.