Theo sách Sơn cư tạp thuật, dưới thời Lê Hiển Tông, dân làng Phùng Xá, huyện Thạch Thất, trấn Sơn Tây (nay là Sơn Tây, Hà Nội), khi làm ngô, phát hiện thi thể chưa phân hủy hết trong chiến áo.
Xác chết giữa ruộng ngô
Qua thẩm tra, đó là xác người lính ở huyện Thạch Thất, ở Thăng Long, xin về thăm nhà từ mấy tháng trước. Biết tin, vợ anh lính một mực cho rằng dân làng Phùng Xá giết chồng mình để cướp của, nên nhờ một sinh đồ cùng làng thưa kiện lên tận tổng trấn Sơn Tây.
Nhận đơn kiện, trấn thủ Sơn Tây cho người về bắt dân Phùng Xá tra khảo. Dân làng không nhận tội nhưng không có bằng chứng ngoại phạm rõ ràng. Cuối cùng, không chịu nổi sự thúc bách khảo tra của sai nha, họ nhận liều, sau đó lại lên tận kinh thành kêu oan.
Nhận được đơn kiện, chúa Trịnh giao tham tụng Hà Tông Huân xử lý. Sau khi xem lại nội dung cáo trạng, ông quyết định mở cuộc điều tra từ đầu, tự mình xét hỏi các nhân vật liên quan.
 |
| Tranh minh họa Hà Tông Huân xử án. Nguồn: Báo Bình Phước. |
Đầu tiên, ông sai người đưa vợ anh lính và viên sinh đồ đến nhà tra hỏi. Trước mặt Hà Tham Tụng, cả hai khai họ không hề quen biết, chỉ vì sinh đồ thương tình đồng hương, cảnh vợ góa chồng thác oan nên ra tay giúp đỡ.
Khi Hà Tông Huân buộc phải dùng hình tra khảo, chị vợ chịu không nổi, ngỏ ý xin khai. Thỉnh thoảng, người này lại quay sang nhìn viên sinh đồ, khiến Hà Tông Huân càng sinh nghi. Ông không tra hỏi nữa, ra lệnh giam hai người lại, dặn thuộc hạ để ở chung phòng và bí mật theo dõi động tĩnh của họ trong đêm.
Sáng hôm sau, lính canh báo, hai người ôm nhau ngủ như vợ chồng. Chi tiết họ không biết nhau bị loại bỏ, Hà Tông Huân tin rằng hai người này có gian tình với nhau. Rất có thể vì tư tình , họ lập mưu giết hại anh lính.
Để làm rõ nghi ngờ, Hà Tông Huân cho gọi viên sinh đồ, dõng dạc nói điều ông nghi hoặc rằng: “Nhà ngươi ngoại tình với vợ binh nhất, rồi lập mưu giết chồng người ta. Nay âm hồn chồng về tố giác với ta, liệu có thể trốn tránh được không?”.
Tham tụng ra tay, hung thủ lộ mặt
Viên sinh đồ ra sức biện bạch và kêu oan. Không bằng chứng, Hà Tông Huân tạm truyền lệnh bãi đường điều tra theo hướng khác.
Ông cho gọi viên chỉ huy của anh lính và hương trưởng làng anh sinh đồ để hỏi thông tin. Họ khai rằng vào thời gian anh lính xin về thăm nhà, viên sinh đồ rời làng ra đi.
Có thêm một số thông tin quý giá, Hà Tông Huân liền sai người hỏi chủ các quán trọ trên đường từ làng của anh lính đến Phùng Xá. Khi hỏi đến chủ quán trọ làng Phùng Xá, con gái bà chủ nhận ra mặt viên sinh đồ.
Cô này kể rằng khoảng mấy tháng trước, anh lính từ kinh đô về làng, còn người học trò từ làng lên kinh đô. Hai bên gặp nhau trong quán. Uống trà xong, mỗi người đi một hướng khác nhau. Đến hôm sau, lại thấy người học trò qua đây.
Lời nói của cô gái cho thấy viên sinh đồ không chỉ quen anh lính mà còn là người cuối cùng gặp nạn nhân. Mọi nghi ngờ hung thủ đổ dồn về phía viên sinh đồ.
Hà Tông Huân thăng đường xét xử, phân tích thấu đáo mọi lẽ khiến sinh đồ yếu lý dần, phải cúi đầu nhận tội, cung khai tất cả.
Theo lời khai của tên sinh đồ, sau khi anh lính nhập ngũ, vợ anh ta và hắn đã lén lút tư thông. Mối tình vụng trộm đi quá xa. Vợ anh lính vì mê say người tình nên bảo tên sinh đồ hại chồng, ả sẽ về sống bên hắn trọn đời.
 |
| Bia ký của Hà Tông Huân. Ảnh: Tư liệu. |
Tên sinh đồ nghe lời, lên đường tìm gặp rồi hạ sát anh lính. Trên đường đi tới làng Phùng Xá, hắn tình cờ gặp anh lính về thăm nhà, cũng đang ngồi nghỉ ở đấy. Anh lính nhận ra người làng, vui vẻ đến bắt chuyện, hồ hởi hỏi thăm.
Sau khi chia tay, viên sinh đồ vờ đi một quãng, theo lối tắt chạy đón đường giết chết anh lính. Gây án xong, hắn kéo xác anh lính giấu vào ruộng ngô, rồi quay lại quán Phùng Xá nghỉ ngơi trước khi về làng.
Mấy tháng sau, nghe biết xác anh lính được phát hiện, viên sinh đồ bàn với ả nhân tình đâm đơn kiện dân làng Phùng Xá, lái hướng điều tra của quan phủ.
Sau khi làm rõ chân tướng vụ án, Hà Tông Huân quyết sửa bản án mà Trấn thủ Sơn Tây đã tuyên, minh oan cho dân làng Phùng Xá và trị tội tên sinh đồ.