"Chủ vườn có Huyền thoại bướm đại ngàn nhờ tôi đặt anh Đông (PGS.TS Đặng Văn Đông - Phó Viện trưởng Viện nghiên cứu rau quả) trong 4 năm nhân ra 1.000 cây sẽ trả ngay 10 tỉ. Chết ngay, dây vào có mà đền ốm!", GS Trần Duy Quý - nguyên Viện trưởng Viện Di truyền Nông nghiệp nói với tôi trên tầng thượng đầy lan của mình.
|
|
| Giáo Sư Trần Duy Quý - nguyên Viện trưởng Viện Di truyền Nông nghiệp, hiện đang là Chủ tịch Hội lan Hà Nội. Ảnh: Dương Đình Tường. |
Người Việt xưa chuộng địa lan chứ không phải phong lan
GS Trần Duy Quý là người đóng đủ cả “hai vai” trong cuộc này. Vai thứ nhất nguyên Viện trưởng Viện Di truyền Nông nghiệp đủ đảm bảo cho những gì ông nói là đúng chuyên môn. Vai thứ hai đang là Chủ tịch Hội lan Hà Nội đủ đảm bảo cho một tình yêu với loài thực vật này.
Ông bảo, thú chơi lan của Việt Nam cũng như thế giới thường chú trọng đến các loại quý hiếm về thân, lá và đặc biệt là hoa. Trong hoa có màu sắc, cánh và hương. Từ thời nhà Trần, thậm chí trước đó, người Việt đã có thú chơi lan nhưng là địa lan. Về màu không thích rực rỡ bởi cho là “đĩ” mà chỉ thích sẫm màu cũng có khi xanh hoặc vàng và hương thơm thoang thoảng.
Những loài lan có đặc điểm đó được cho là quý hiếm và lưu truyền cho đến tận nay. Giờ gu chơi khác, màu sắc rực rỡ hơn nên những loại lan truyền thống trở nên rẻ. Còn phong lan, từ xưa chỉ chơi chút ít trong dân gian mà không thành trào lưu. Những người đầu tiên nghiên cứu phong lan Việt là người Pháp, vào đầu thế kỷ 19 và ghi chép trong sách “Thực vật chí Đông Dương”.
|
|
| GS Trần Duy Quý bên vườn lan trên sân thượng với nhiều loài quý hiếm. Ảnh: Dương Đình Tường. |
Đột biến là gì và thú chơi lan đột biến bắt nguồn từ đâu thưa ông?
Đột biến là những biến đổi trong cấu trúc di truyền của cơ thể sống, mắt không nhìn thấy được, muốn phát hiện phải có các kỹ thuật như sinh học phân tử, lai và các chỉ thị phân tử về các dấu hiệu hình thái. Nhưng những gen đột biến nằm sâu bên trong lại tương tác với môi trường tạo ra các biến đổi hình thái khác với thông thường. Ví dụ lá đang xanh thành vàng, có 5 gân thành 10 gân, đang hình bầu lại thành hình lõm… Đã là đột biến thì di truyền mãi mãi cho con cháu.
Cây nào trong tự nhiên cũng có thể đột biến. Như lúa - đối tượng nghiên cứu chính của tôi, nhờ có đột biến mới gây và tạo ra hàng ngàn các đột biến khác nhau nữa làm nguyên liệu chọn lọc, làm ra nhiều giống trong đó có DT 10 nổi tiếng.
Đa phần các đột biến là có hại cho cây trồng. Nhưng trong số hàng vạn đột biến thì lại có những đột biến quý vì tăng năng suất hay hoa có màu sắc sặc sỡ, thơm hoặc chống chịu tốt. Quý là cho con người chứ chưa chắc cho bản thân cây đó bởi phần lớn các lan đột biến đang chơi rất yếu, sinh trưởng chậm, lâu ra hoa.
Người chơi lan đột biến thích hoa có màu sắc đẹp, thơm, khuôn bông cân đối. Ưa chuộng nhất tại thời điểm này là 5 cánh trắng vai ngang, cánh bầu, mắt sạch sẽ, môi cựa không lem nhem. Những tiêu chuẩn đó rất ít thấy nên hiếm. Mà khi hiếm thì nhiều người muốn sở hữu nên đẩy giá lên thậm chí quá giá trị thực, đôi lúc kéo theo hiện tượng ăn theo, làm sai lệch thị trường.
|
|
| Chỉ một mầm như này có thể đã có giá cả trăm triệu. Ảnh: Dương Đình Tường. |
Hiện nay trong giới chơi lan đột biến, loại nào đắt nhất và rẻ nhất thưa ông?
Theo tôi đắt đầu bảng là 5 cánh trắng Bảo Duy, 1 mắt ngủ tức chưa lòi mầm đã 500 triệu, nảy mầm như hạt đỗ xanh là 1 tỉ. Vườn lan Hai Beo ở Hóc Môn (TP.HCM) vừa chào giá tôi như vậy. Người ngoài ông còn chưa muốn bán nhưng vì tôi là Chủ tịch Hội lan Hà Nội, lại đến tận nơi nên nếu bán thì kỷ niệm bằng giá đó. Thứ hai là Người đẹp không tên vài trăm triệu/cm, vườn lan Hai Beo có 1 giò 4 thân, trị giá ước 40 tỉ nhưng cũng không bán. Thứ ba là Huyền thoại bướm đại ngàn vừa rồi đấu giá làm từ thiện chống Covid-19 được 11,7 tỉ.
Còn đột biến rẻ nhất có loại chỉ 200.000 - 500.000 đồng/giò như Hạc vĩ trắng, Đùi gà trắng… Ngay cả 5 cánh trắng Anh Quân, 5 cánh trắng Thực Hà một thời từng làm mưa làm gió giá 1 triệu/cm giờ cũng chỉ 100.000 - 300.000 đồng/cm.
|
|
| Cùng là đột biến nhưng giò Hạc vĩ trắng này chỉ có giá vài trăm ngàn. Ảnh: Dương Đình Tường. |
Vậy thì cái gì làm cho giá lan đột biến tăng giảm thất thường như vậy thưa ông?
Do nhu cầu và gu chơi của con người thay đổi theo thời gian như mốt quần áo. Khi đã lỗi mốt thì lập tức phải xuống giá. Ví dụ trước đây 5 cánh trắng Anh Quân, Thực Hà đắt thế nhưng giờ không mấy ai chơi vì chú ý đến loại khác màu đẹp hơn, cánh cân đối hơn. Lý do thứ hai là do đã nhân được nhiều ky hơn. Hi vọng 5 cánh trắng Bảo Duy hay Huyền thoại bướm đại ngàn nếu nhân ki bình thường để cho rẻ cũng phải mất 5 - 10 năm nữa.
Lý thuyết là thế nhưng thực tế khác hẳn
Vừa rồi trong một bài phỏng vấn PGS.TS Đặng Văn Đông - Phó Viện trưởng Viện nghiên cứu rau quả cho biết đơn vị chuẩn bị xuất ra hàng vạn phi điệp đột biến cấy mô có đặc tính giống hệt cây mẹ kể cả hoa, ông thấy sao?
Về nuôi cấy mô, nguyên lý tất cả thực vật đều có khả năng tái sinh vì tính toàn năng của tế bào. Đấy là về mặt lý thuyết nhưng trên thực tế có nhiều loài không phản ứng với môi trường nuôi cấy, khử trùng xong đưa vào, nằm yên rồi chết nhưng cũng có loài rất dễ nuôi cấy. Lan cũng thế! Dễ nuôi cấy như hoàng thảo Thái, vũ nữ Thái hay hồ điệp… nhưng hoàng vũ là lan thường mà cả Trung Quốc lẫn Việt Nam chưa thể làm được.
|
|
| Công nghệ nhân theo ky truyền thống của vườn lan Lê Sơn. Ảnh: Tư liệu |
Lan rừng của ta đưa vào nuôi cấy mô cũng không đơn giản. Trong nuôi cấy mô, chú trọng nhất là lấy bộ phận nào. Nếu lấy từ chồi về nguyên lý có thể ra được cây giống hệt mẹ về hình thái còn chất lượng biểu hiện các dấu hiệu khác lại phụ thuộc đa phần vào môi trường nuôi.
Sau khi nuôi ra cây lại phụ thuộc vào ánh sáng, nhiệt độ, độ ẩm… đến lúc ra hoa chưa chắc hoa đã giống mẹ, có khi lại màu khác. Đó là mức phản ứng của một cá thể.
Lịch sử di truyền học của Nga có một bác học thuộc trường phái Lysenko coi trọng môi trường là chính, một bác học thuộc trường phái Morgan coi trọng gen là chủ đạo. Hai ông tranh luận nhau về cây hoa hồng trồng ở phương Bắc nở ra màu trắng nhưng trồng ở phương Nam lại ra màu đỏ. Cuối cùng họ phát hiện ra quy luật là mức phản ứng của gen.
Cho nên khi nuôi cấy mô gen đột biến ấy có thể duy trì nhưng dưới tác động của điều kiện môi trường không ra đúng màu hoa mà người chơi thích, thế là tẩy chay, cãi nhau ngay bảo rằng đồ đểu.
Tôi trực tiếp nuôi cấy mô giống đột biến 5 cánh trắng HO 3 năm nay, anh xem hai giò này, một nuôi cấy mô, một từ ky. Giò nuôi cấy mô lớn rất chậm và nhất là màu sắc lá vàng sáng còn loại từ ky lớn nhanh hơn, màu sắc lá xanh sẫm.
|
|
| Giò 5 cánh trắng HO nuôi cấy mô bên trái có màu sắc lá khác hẳn giò lan nhân bằng ky bên phải, tất cả đều 3 năm tuổi. Ảnh: Dương Đình Tường. |
Nhìn thế này ai cũng bảo là hai giống nhưng chỉ có tôi hay người trong nghề mới biết chạy gen là giống nhau. Bởi thế mà người ta vẫn thích nhân từ ky lên. Giò nuôi cấy mô này ít nhất phải đợi 2 năm nữa xem ra hoa có giống hoa mẹ hay không.
Thứ nữa, muốn nuôi cấy mô phải có đủ lượng mẫu để khử trùng bằng hóa chất. Khi khử trùng 1 ky Bảo Duy hay Bạch Tuyết tỉ lệ sống cực thấp. Muốn thành công phải có ít nhất 10 ky tức 10cm trở lên tương đương với 10 tỉ theo thời giá.
Sau 3 năm nuôi thành công tất mới hi vọng có hoa để chơi. Nếu giống như hoa của mẹ còn tạm được. Nhưng cũng thời gian ấy 10 ky kia nhân lên có thể được 2.000 ky “chắc như đinh đóng cột” là hoa giống hệt hoa của mẹ. Người mua đã bỏ ra tiền tỉ lúc nào cũng muốn nắm đằng chuôi của con dao.
Vậy với quan điểm đó ông thấy có gì cần phải trao đổi lại?
Chủ vườn có Huyền thoại bướm đại ngàn hôm nay (7/8) nhờ tôi đặt anh Đông trong 4 năm nhân ra 1.000 cây sẽ trả ngay 10 tỉ. Chết ngay, dây vào có mà đền ốm!
Muốn lan đột biến nuôi cấy mô ổn định như cây mẹ, sau 4 năm nhân nuôi đến khi ra hoa phải mất 2 năm nữa thuần hóa may chăng hoa mới có thể ổn định. Trong 6 năm ấy người ta nhân bằng ky số lượng đã vượt xa rồi.
|
|
| Chủ vườn có Huyền thoại bướm đại ngàn hôm 8/7 nhờ tôi đặt anh Đông trong 4 năm nhân ra 1.000 cây sẽ trả ngay 10 tỉ. Ảnh: Dương Đình Tường. |
Chơi lan đột biến là rủi ro
Chơi lan đột biến là rất rủi ro, những người chưa hiểu gì về lan chớ nên chơi vội mà phải chơi hàng thường để thạo cách chăm sóc đã. Tôi chơi lan 30 năm rồi nên bước vào hàng đột biến dễ như không. Tôi đang có khoảng 300 giò lan các loại, trong đó tập trung vào 30 loại đột biến, tổng giá trị cỡ vài tỉ.
Hiện nay nhu cầu lan đột biến vẫn có, nếu dịch Covid-19 không xảy ra vẫn tăng giá còn thế này chắc chắn chững lại. Có những loại lan đột biến theo tôi giá đã vượt giá trị thực, như Bảo Duy, Người đẹp không tên, Người đẹp Bình Dương… chưa phải đặc biệt quý hiếm mà mắt ngủ 700 - 800 triệu, mắt thức 1 tỉ là quá cao so với số lượng các vườn đang có.
|
|
| Lãnh đạo Hội hoa lan Vân Nam (Trung Quốc) bên chậu địa lan hiếm. Ảnh: Tư liệu. |
Ở Trung Quốc cũng không nuôi cấy mô lan đột biến quý mà chỉ nhân những loại rẻ. Việc bảo có mấy container mỗi ngày chở lan đột biến vào Việt Nam là bốc phét bởi giấy tờ hải quan chứng minh nó là đột biến đâu? Đấy là toàn bộ lan hồ điệp, vũ nữ, lan thường bán với giá 5.000 - 25.000 đồng/cây.
|
|
| Chậu địa lan đột biến này được đấu giá hàng trăm tỉ ở Hội hoa lan Vân Nam (Trung Quốc). Ảnh: Tư liệu. |
Tại sao các nhà vườn không mang những mẫu lan quý ra nước ngoài để nuôi cấy mô?
Nước ngoài muốn nuôi cấy mô cũng phải có đủ số ky để khử trùng chứ không phải 1 ky là làm được.
Cách thứ hai là lai tự thụ để lấy quả rồi gieo bằng hạt sẽ nhanh hơn nhưng làm như thế, nó tái tổ hợp gen, phân ly ra hàng vạn cây khác nhau, không giống bố mẹ. Đó là chưa kể đa phần các cây đột biến gắn với gen gây chết nên khi tự thụ sẽ không ra hạt mà chỉ có quả giả.
Cách thứ ba là lấy rễ non để nhân mà những cây đó rất quý nên ai dám hi sinh? Nhiều anh em nuôi cấy mô lan đột biến không thành công và tôi cũng thử làm xem có hạ giá thị trường không nhưng đắt ngang với đi mua ky và chưa chắc màu đã giống.
|
|
| Bông lan 5 cánh trắng Bảo Duy - loại đột biến được định giá siêu đắt. Ảnh: Tư liệu. |
Thú chơi lan đột biến dường như chỉ có ở người Việt?
Không phải thế, Trung Quốc, Đài Loan kể cả Mỹ cũng chơi, giá rất đắt. Ngày 8/2/2018 tôi dự một cuộc đấu giá lan ở Vân Nam (Trung Quốc), 1 chậu địa lan kiếm màu lưỡi hổ có 3 môi (bình thường chỉ 1 môi) giá quy ra tiền Việt là hàng trăm tỉ.
Còn các nước khác khi sưu tầm được lan đột biến thường tiến cho hoàng gia hoặc bảo tàng hay dùng để lai tạo ra giống mới, hạ giá cho nhiều người tiếp cận chứ không chơi kiểu “anh chị” trội như mình.
Xin cảm ơn ông!
|
Từ trước đến nay ông tiếp xúc với lan đột biến nuôi cấy mô bao giờ chưa?
Với loại 5 cánh trắng Phú Thọ, Học viện Nông nghiệp Việt Nam, Trường Đại Học Lâm Nghiệp, một số nhà vườn ở Đà lạt cũng nhân được bằng mô nhưng bằng cách gieo hạt vào môi trường, nảy chồi rồi nhân lên. Tuy nhiên phân ly, hoa trông rất “ngố” từ màu sắc đến cấu trúc đều méo mó, không ai mua. Cái ảnh trong bài phỏng vấn ông Đông là lấy ở đâu chứ theo tôi biết đơn vị này không nuôi cấy mô 5 cánh trắng Phú Thọ ra hoa được hệt như mẹ đâu. Còn lan ngoại có 5 cánh trắng Thái Lan đột biến, giá cỡ 3 triệu đồng/chậu nhưng dân Việt không chuộng.
|