Nhưng thay vì nhận lời vua Nghiêu, Hứa Do lại bảo: Tại sao tôi phải làm vua? Tôi cần ngôi vua của ông để làm gì! Thế rồi Hứa Do ra suối rửa tai, vì sợ những gì vừa nghe được từ vua Nghiêu làm bẩn tai, bẩn đầu, bẩn tâm hồn thanh khiết của mình.
Cùng lúc đó, Hứa Do bắt gặp Sào Phủ đang dắt trâu tới đúng đoạn suối đó uống nước, nên kể lại toàn bộ câu chuyện cho Sào Phủ. Nghe xong, Sào Phủ quyết định không cho trâu uống nước ở đoạn suối đó nữa, vì sợ rằng nước suối - cái thứ mà Hứa Do vừa dùng để "tẩy uế" sẽ làm bẩn mồm con trâu của mình.
Lần đầu biết đến câu chuyện này, cỡ năm 20 tuổi thì phải, tôi từng giãy nảy lên: không nhận ngôi báu, không thích quyền lực thì thôi, cớ gì mà phải đẩy vấn đề tới mức "sợ bẩn tai" (người), "sợ bẩn mồm" (trâu) như thế chứ! Và những suy nghĩ này vĩnh viễn nằm lại ở đó cho đến những năm bắt đầu đi làm, chứng kiến những cuộc chạy đua quyền lực ở một cơ quan nọ.
Phải từ cái trực quan sinh động mà mình chứng kiến từ A đến Z, tôi mới sực nhớ lại Hứa Do - Sào Phủ, và đặt ra một câu hỏi: rốt cuộc thì tại sao hai ông tổ Nho học này lại khinh miệt quyền lực đến mức cay nghiệt vậy?
Theo Trang Tử thì cụ thể, Hứa Do nói với vua Nghiêu rằng: "Ngài trị vì thiên hạ thì thiên hạ đã thái bình rồi. Nếu tôi thay chỗ ngài, chẳng phải vì tôi háo danh sao? Danh chỉ là cái bề ngoài của những điều chân thực, sao tôi có thể bị lung lạc bởi cái vẻ bề ngoài đó được. Chim ri làm tổ trong rừng sâu không cần nhiều hơn một cành. Chuột chũi uống nước ở sông không cần đầy hơn một bụng. Thôi, ngài hãy về đi, tôi chẳng biết dùng thiên hạ để làm gì...".
 |
| Ảnh: L.G. |
Cứ theo những câu nói này mà luận thì lý do những người như Hứa Do, Sào Phủ từ chối ngôi vua là vì họ nhận thức một cách chân xác rằng, ngôi báu không phù hợp với con người họ. Lý do "không phù hợp" xét cho cùng là một lý do bất hủ, một lý do dễ đưa ra nhất khi con người ta muốn khước từ một điều gì đó.
Vậy nên khi thấy ai đó đưa ra lý do "không phù hợp" người ta lập tức dễ đưa ra ngay phản đề: tại sao không chịu thay đổi để phù hợp, nhất là trong những trường hợp sự thay đổi đó không chỉ có lợi cho cá nhân mình, mà còn có lợi cho cả cộng đồng mình?
Chẳng phải, trong lịch sử Đông Tây, từng có những người mà thoạt tiên tự thấy mình không phù hợp để làm lãnh đạo, nhưng vì lợi ích của cộng đồng, quốc gia, mà cuối cùng vẫn thay đổi bản thân để có thể làm lãnh đạo một cách vững vàng đó sao?
Thế nên, dù vẫn biết câu chuyện Sào Phủ - Hứa Do là một điển tích mẫu mực cho tinh thần cao đẹp và đời sống ẩn dật của những nho sĩ phương Đông, nhưng vẫn có nhiều góc cạnh trong câu chuyện này khiến chúng ta phải "lăn tăn".
Với riêng cá nhân tôi, những "lăn tăn" này được giải quyết kha khá trong một lần đàm đạo với Tiến sĩ, nhà nghiên cứu văn hoá tư tưởng phương Đông Trần Ngọc Vương.
Ông Vương có một cách lý giải thuyết phục tôi hơn: "Trong các thư tịch cổ thì các ông vua Nghiêu, vua Thuấn được mô tả là những người rất tuyệt diệu. Chẳng hạn như vua Thuấn, khi dân còn chưa tỉnh giấc thì ông ấy phải sắp xếp kế hoạch, công việc, rồi khi dân lao động thì ông ấy phải cùng làm, mà khi lao động, nếu người dân chọn khiêng đầu ngọn thì người lãnh đạo phải khiêng đầu gốc, vì họ phải “gương mẫu”, người dân nghỉ làm thì vua Thuấn phải chơi đàn, biểu diễn văn nghệ cho dân xem.
Rồi lời bài hát cũng phải thánh thiện, vì dân: “Gió Nam mát mẻ chừ, mang lại tài lực cho dân ta, gió Nam mát mẻ chừ, mang lại sức khỏe cho dân ta”!
Trong lý luận này, người cai trị tử tế phải là người mà dân ăn bát bằng đất thì người ấy cũng chỉ được ăn bát bằng sành, dân ở nhà cỏ thì người ấy cũng chỉ được ở nhà gianh, nghĩa là chỉ được cao hơn dân tí ti, chẳng đáng kể gì".
Theo ý ông Trần Ngọc Vương thì ở một xã hội mà người có quyền lực tối thượng như vua cũng không có những quyền lợi vật chất nhiều hơn dân là mấy thì cái tư tưởng "Tôi cần ngôi vua của ông để làm gì?" là đúng quá, và thuận lý quá rồi.
Nghịch lý chỉ diễn ra trong trường hợp, làm vua là có hằng hà sa số những đặc quyền đặc lợi, thế mà người ta vẫn nhất nhất từ chối ngôi vua.
Trong lịch sử, từng có nghịch lý như vậy hay chưa? Có! Đấy chính là trường hợp thái tử Tất Đạt Đa ở kinh thành Ca Tỳ La Vệ, trong thế giới Ấn Độ cổ xưa. Cuộc sống của Tất Đạt Đa là ở trong hoàng cung. Nhiệm vụ của Tất Đạt Đa là sau này phải nối ngôi vua cha Tịnh Phạn, trị vì vương quốc.
Ấy thế mà vị thái tử - ông vua tương lai lại từ bỏ tất cả để đi tìm một con đường của riêng mình. Tại sao vậy? Tại vì trong quan điểm của vị thái tử lúc ấy, ngôi báu không giúp giải quyết triệt để những phiền não cuộc đời.
Nhiều lúc tôi tự hỏi: điều gì xảy ra nếu lúc ấy Tất Đạt Đa ở lại hoàng cung rồi lên ngôi như hàng chục, hàng trăm những ông vua khác? Chắc chắn là ngài vẫn sẽ có một thứ quyền lực chính trị mà hàng triệu người khác trong vương quốc của mình từng khao khát, nhưng lại không thể có được tầm ảnh hưởng và sự kính trọng ở phạm vi nhân loại như bây giờ.
Nói một cách thô thiển thì đây là trường hợp một người từ chối quyền lực chính trị để chạm vào một thứ quyền lực khác: quyền lực tôn giáo, dù chúng ta tin chắc rằng hai chữ "quyền lực" không hề tồn tại trong bất cứ một miền tư duy nào của ngài, vì còn nghĩ tới "quyền lực" nghĩa là còn sân si, mà bản chất của đạo Phật là giúp con người lấy chánh niệm mà thoát khỏi vòng sân si.
Nếu chuyện từ chối ngôi báu của Hứa Do gợi ra nhiều cách lý giải khác nhau thì chuyện từ chối ngôi báu của Thái tử Tất Đạt Đa trước sau đều được quy đồng ở một điểm: với những người có năng lực tỉnh thức thì xét cho cùng, khát vọng thực thi tư tưởng lớn hơn khát vọng thực thi quyền lực.
Nhưng nếu chúng ta không có tư tưởng ở mức độ của một vĩ nhân thì sao? Lúc đó, liệu chúng ta có thể khước từ quyền lực hay không?
Một câu chuyện nóng hổi vừa diễn ra ở nước Nga (trong những ngày cuối tháng 9-2018 này): Thứ trưởng Bộ Giao thông vận tải Alan Lushnikov sẽ từ chức để... đi hát. Làm đến thứ trưởng của một bộ lớn, lại trực tiếp phụ trách giám sát hệ thống đường sắt - một công việc thèm muốn của không ít người trong hệ thống công quyền, hà cớ gì ông Lushnikov lại từ chức đột ngột như vậy?
Rất có thể, có những bí ẩn nào đó mà những người quan sát như chúng ta không và không bao giờ biết được. Nhưng cũng rất có thể, đơn giản thôi, sau một thời gian tại nhiệm, ông Lushnikov - một người đam mê rock, một người rất nhiều lần say đắm hát rock, một người chuẩn bị gia nhập một ban nhạc rock, hiểu rằng mình thực sự hợp với âm nhạc hơn là quan chức.
Và sống đúng với con người mình, sở thích của mình, chứ không sống bởi những hư danh mà người ngoài nhìn vào mình, tô vẽ cho mình vốn là một tâm thế sống phổ biến tại châu Âu. Dĩ nhiên, nếu không thoát khỏi hoặc được tạo điều kiện để thoát khỏi cái vòng kim cô "một người làm quan - cả họ được nhờ", con người ta không bao giờ sống như thế được.
Biết mình thực sự muốn gì? Với câu hỏi ấy, rất nhiều người đã nhẹ nhàng thoát khỏi sức cám dỗ quyền lực, để đạt đến một trạng thái sống bình an, và ngược lại, rất nhiều người sa lầy vào những "cuộc chiến" quyền lực để rồi đến khi nhận ra sự vô nghĩa của những "cuộc chiến", thì trong rất nhiều trường hợp, cái giá phải trả lại quá lớn, quá nghiệt ngã với mình.
Ai cũng hiểu, đam mê quyền lực là một thuộc tính tự nhiên, bản thể của con người. Khi người nguyên thuỷ chuyển từ đời sống săn bắn sang canh tác, xuất hiện nhu cầu về phân chia lao động thì cũng đồng thời xuất hiện những dấu hiệu đầu tiên của quyền lực.
Và nhờ một hệ thống quyền lực được thiết kế một cách hợp lý thì một thị tộc này mới đứng vững trước thị tộc khác, bộ lạc này mới đứng vững trước bộ lạc khác, nhà nước này mới đứng vững trước nhà nước khác, để hình thành nên một thế giới như bây giờ.
Một thế giới phi quyền lực là một thế giới phi tổ chức, và chắc chắn sẽ nhanh chóng trở thành một thế giới hỗn hoang. Thế nên sự phát triển chỉ được duy trì khi số người khước từ quyền lực luôn ít hơn rất nhiều số người chấp nhận, thậm chí tranh giành nó.
Chỉ có điều, quyền lực giống một con ngựa bất kham, và không phải bất cứ nhà lãnh đạo nào cũng có đủ nội lực để cầm cương con ngựa. Thế mới có chuyện người ta sẵn sàng tàn sát nhau để có quyền lực, sẵn sàng chuyển hoá từ cầm quyền sang lạm quyền, thậm chí là độc quyền, và đến khi phải tất yếu nhường quyền lực cho người khác thì lại quằn quại trong những huyệt mộ tâm tưởng do chính mình tạo nên.
Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều kể rằng, một lần sang Na Uy, ông rất sốc khi thấy một nhà báo hỏi ông Thủ tướng: Nếu không làm Thủ tướng, ngài có làm nghề lái taxi không?
Còn cá nhân tôi thì nhớ mãi câu chuyện, một ngày tháng 7-2016, Thủ tướng Anh Cameron chủ trì cuộc họp nội các lần cuối tại số 10, phố Downing (London) - nơi ở chính thức của các thủ tướng Anh từ thế kỷ 18 đến nay, rồi ngay sau đó đã cùng các nhân viên bê từng hộp các tông dọn nhà. Khi đó, ông bỏ áo vest, mặc áo phông, bê từng hòm đồ ra khỏi thủ phủ của một thủ tướng với một tâm trạng cực kỳ thanh thản.
Có bao nhiêu quan chức có thể dễ dàng cởi chiếc áo quyền lực, trở lại đời thường mà sắc sắc - không không, như thế?