Khi Tổng thống Mikhail Gorbachev từ chức cách đây tròn 25 năm khiến Liên Xô bất ngờ tan rã, ông hầu như không còn lựa chọn nào khác vì trước đó 17 ngày, lãnh đạo ba nước Nga, Ukraine và Belarus đã ký một hiệp ước giải tán Liên bang Xô viết.
 |
| Tổng thống Nga Boris Yeltsin chất vấn Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev. Ảnh Bloomberg. |
Bối cảnh lịch sử
Cho đến thời điểm tháng 12/1991, “Bức tường Berlin” và khối các nước xã hội chủ nghĩa Đông Âu đã không còn nữa, nhưng Liên bang Xô viết vẫn tồn tại dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản với Mikhail Gorbachev là người đứng đầu.
Tuy nhiên, thế lực của ông đã suy yếu đi nhiều sau cuộc đảo chính vào tháng 8/1991 và vấn đề nghiêm trọng nhất là các phong trào đòi độc lập của các nước cộng hòa trong Liên bang Xô viết nổi lên vào thời gian cuối năm.
Liên Xô có thể tồn tại mà không có các nước thành viên vùng Baltic như Estonia, Latvia và Lithuania, nhưng lại không thể nếu không có Nga và Ukraine.
Tổng thống vừa đắc cử của Ukraine khi đó là Leonid Kravchuk, muốn tách khỏi Moscow, còn Tổng thống Nga Boris Yeltsin thì lại muốn giành thêm quyền lực từ tay Tổng thống Liên Xô Mikhail Gorbachev.
Vì thế, hai nhà lãnh đạo nói trên đồng ý gặp mặt vào ngày 8/12/1991 cùng với Tổng thống Belarus, Stanislav Shushkevich. Hiển nhiên có thể dự đoán kết quả cuộc họp chỉ là điều bất lợi cho Gorbachev.
Cuộc họp dự kiến bàn về vấn đề dầu khí…
Và gần như là các lãnh đạo Nga, Ukraine và Belarus đã không có sự thỏa thuận nào, trước khi đưa ra quyết định khiến Liên Xô tan rã.
Shushkevich khẳng định cuộc họp chỉ bàn bạc về việc Nga sẽ cung cấp dầu hỏa và khí đốt cho Belarus trong mùa đông.
"Nền kinh tế đang bị khủng hoảng, chúng tôi không thể cho trả cho nhà cung cấp mà lại không có ai cho chúng tôi vay tiền, vì thế, chúng tôi cầu cứu nước Nga giúp đỡ, để khỏi chết cóng vào mùa đông. Đó cũng là mục đích của cuộc họp mặt," ông nói.
"Chúng tôi mời cả Ukraine, vì muốn mọi chuyện được minh bạch và không muốn thỏa thuận gì với Moscow sau lưng Kiev”.
Nhưng cựu Tổng thống Ukraine Leonid Kravchuk lại có một ký ức khác về cuộc họp năm đó. Cựu lãnh đạo Ukraine nói: "Khi (Tổng thống) Shushkevich nói về dầu và khí đốt, tôi không hiểu gì cả! Tôi không được thông báo gì trước về dầu lửa và khí đốt. Tôi nghĩ tôi đến đây là để thảo luận về Liên Xô. Đất nước đang bị xâu xé vì những mâu thuẫn, người dân mệt mỏi vì khủng hoảng, xung đột, chiến tranh và phải xếp hàng quá dài. Chúng tôi tập trung về Belarus để thảo luận hướng đi cho đất nước, và có thể ký kết một thỉnh nguyện thư, hoặc một bản tuyên bố để kêu gọi sự chú ý đến cuộc khủng hoảng mà chúng tôi đang phải đương đầu”.
…biến thành Hiệp ước khai tử Liên Xô
Đến cuối năm 1991, ba nhà lãnh đạo này đều nhận thấy Mikhail Gorbachev không còn thích hợp.
Tổng thống Ukraine Leonid Kravchuk nói: "Tất nhiên ông ta vẫn là người đứng đầu, nhưng đã không còn quyền lực thực sự. Sau cuộc đảo chính tháng 8/1991 chống lại Gorbachev, ông ta đã mất hết quyền lực. Ông ấy có trở lại sau đó, nhưng trên thực tế không còn tí quyền lực nào. Chúng tôi nhận thấy quyền lực đã được chuyển sang lãnh đạo các nước cộng hòa. Mặc dù Gorbachev muốn tổ chức lại quốc gia theo kiểu một liên bang mới, ông ta đã không thể thực hiện được”.
Vì thế, vào ngày 7/12/1991, Tổng thống Nga Boris Yeltsin, Tổng thống Ukraine Leonid Kravchuk và Tổng thống Belarus Stanislav Shushkevich đã nhóm họp ở một khu nhà chuyên dành cho những quan chức cao cấp của Đảng Cộng sản Liên Xô, tại Belavezha, gần biên giới Ba Lan.
 |
| "Bộ ba" Yeltsin-Shushkevich-Kravchuk (từ phải sang trái) tại cuộc họp dẫn đến Hiệp ước khai tử Liên Xô. Ảnh Wikipedia |
Ngày 8/12/1991, vào lúc 9 giờ sáng, tổng thống các nước Nga, Ukraine, Belarus cùng các thủ tướng và quan chức cao cấp nhóm họp để cùng thương thảo, dù vẫn chưa rõ sẽ thảo luận về chủ đề gì.
Người đầu tiên khơi mào là cố vấn của Nga, Gennadi Burbulis, với tuyên bố rất cực đoan.
Tổng thống Belarus Shushkevich kể lại: "Cho đến chết, tôi vẫn không thể quên được câu nói của ông ta. Đó cũng là khởi đầu của thỏa thuận của chúng tôi, thỏa thuận duy nhất mà không hề có tranh cãi. 'Liên Xô, một thực thể địa chính trị, cũng như một chủ thể của luật pháp quốc tế, sẽ không còn tồn tại.' Và tôi là người đầu tiên tuyên bố sẽ đặt bút ký”.
Thỏa thuận cũng đồng thời tuyên bố lãnh đạo Liên Xô Mikhail Gorbachev không còn quyền lực, thay vào đó tăng thêm quyền hạn ở Moscow cho Tổng thống Nga Boris Yeltsin.
“Bộ ba” có say rượu khi quyết định giải tán Liên Xô?
Nhiều năm sau đó, rất nhiều người đã đặt câu hỏi liệu ba lãnh đạo có tỉnh táo khi đưa ra quyết định lớn như vậy?
"Theo lời đồn đại, chúng tôi đã soạn thảo thỏa thuận trong trạng thái say rượu," Shushkevich nói. "Điều này hoàn toàn sai! Tất nhiên, đó là một cuộc họp được sắp đặt theo phong cách Liên Xô, và đồ uống cồn thì rất sẵn, nhưng chẳng ai động đến cả. Tối đa, chúng tôi chỉ làm một ngụm brandy, mỗi khi thông qua một điều khoản. Trong vòng vài tiếng đồng hồ, chúng tôi đã thông qua 14 điều khoản”.
Đến 3 giờ chiều ngày 8/12/1991, Hiệp ước khai tử Liên Xô đã hoàn tất. Bước tiếp theo là công bố với thế giới và lãnh đạo Belarus nhận trách nhiệm này.
"Yeltsin và Kravchuk đùa với tôi: 'Chúng ta đề cử anh là người thông báo cho Gorbachev.' Và sau đó tôi nói: 'Kravchuk và tôi đề cử anh, Boris Yeltsin, là người sẽ gọi điện cho bạn anh là Tổng thống Mỹ George H. Bush.'"
"Tôi quay số của văn phòng Gorbachev ở Moscow, nhưng đường dây được chuyển sang nhiều tổng đài và tôi phải giải thích tôi là ai. Trong khi đó, Yeltsin trong lúc chứng kiến việc tôi gọi cho Moscow đã gọi điện cho Tổng thống Bush. Ngoại trưởng Nga Andrei Kozyrev, ở đầu dây bên kia để dịch lại lời của Tổng thống Bush”.
Là người ngồi nghe, Tổng thống Ukraine Leonid Kravchuk kể lại: "Tôi nhớ khá rõ, ông Bush đưa ra hai câu hỏi. Đầu tiên là có phải quốc gia kế vị sẽ là nước chịu trách nhiệm cho toàn bộ Liên Xô? Và câu sau là điều gì sẽ xảy ra với vũ khí hạt nhân của Liên Xô? Chúng tôi không thể thì ông Yeltsin nói: 'Đúng, chúng tôi sẽ chịu hoàn toàn trách nhiệm.'"
Tới lúc đó, Tổng thống Belarus Shushkevich cũng gặp được Gorbachev và một lần nữa, lãnh đạo Ukraine là người cùng nghe. Ông Kravchuk kể lại: “Đó là cuộc đàm thoại rất khó khăn. Gorbachev giận dữ nói với Shushkevich: 'Các anh đã làm gì vậy? Các anh đã đảo lộn cả thế giới! Mọi người đều đang hoang mang!' Nhưng Shushkevich vẫn giữ sự trầm tĩnh."
Tổng thống Belarus Shushkevich nhớ lại: "Tôi giải thích với Gorbachev về bản thỏa thuận mà chúng tôi sẽ ký. Ông ta phản ứng với thái độ kẻ cả: 'Thế còn cộng đồng quốc tế thì sao? Các anh có nghĩ đến sự phản ứng của họ không? Và tôi trả lời, 'Thật sự thì Boris Yeltsin đang nói chuyện với Tổng thống Bush lúc này, và ông Bush không có gì là quan ngại! Trên thực tế, ông ta còn ủng hộ!"
Thời điểm bi thảm đối với Liên bang Xô viết
Trong những giờ tiếp theo, ba lãnh đạo đã ký văn bản mang tính định mệnh tại một cuộc họp báo. Sau khi họp báo, là đến thời điểm phải ra về. Và đó là lúc Stanislav Shushkevich cảm thấy lo sợ.
"Trên đường về, tôi nghe radio ở trong xe, để xem thế giới đang phản ứng thế nào. Điều đầu tiên tôi ghi nhận, hai cái tên Yeltsin và Kravchuk được nhắc đến nhiều nhất, nhưng khi nhắc đến tên tôi, họ đã không phát âm đúng. 'Chuchkevich, Sheshkevich, Sharkevich,' và tương tự như vậy."
"Và trên bất cứ kênh nào tôi dò được, tôi đều nghe nhắc đi nhắc lại Kravchuk, Yeltsin và … rất nhiều cách gọi khác về tên tôi. Khi đó tôi nhận ra, chúng tôi đang là tin nóng. Cho đến lúc đó, tôi quá bận và không có thời gian để nghĩ."
"Nhưng tại thời điểm này, tôi bắt đầu sợ. Tôi nghĩ '82% đại biểu quốc hội là đảng viên Cộng sản. Nếu họ không đồng thuận thì tôi đã phạm sai lầm và sự nghiệp chính trị của tôi xem như chấm dứt."
Nhưng quốc hội của cả ba nước đều đồng thuận, và các nước cộng hòa khác trong Liên bang Xô viết cũng tham gia trong vài tuần tiếp theo.
Vào ngày 25/12, Tổng thống Gorbachev từ chức và Liên Xô cũng không còn tồn tại.