Những dấu mốc thăng trầm của biệt điện 'Đệ nhất trời Nam'

Nổi danh từ đầu những năm 60 của thế kỷ 20, khu biệt điện Trần Lệ Xuân được biết đến với vẻ đẹp xa hoa, lộng lẫy cùng danh tiếng và uy quyền của chủ nhân. Đó là một quần thể kiến trúc độc đáo gồm 3 ngôi biệt thự được đặt tên rất hoa mỹ là Lam Ngọc, Hồng Ngọc và Bạch Ngọc.

Biệt thự Lam Ngọc là nơi sinh hoạt chính của gia đình ông cố vấn Ngô Đình Nhu và vợ là Trần Lệ Xuân, được thiết kế một cách hiện đại với phòng ngủ, phòng khiêu vũ, phòng hội họp, phòng tiếp khách… Đặc biệt, biệt thự này còn có hầm trú ẩn bí mật trong phòng ngủ và đường hầm thoát hiểm hướng về sân bay quân sự Cam Ly.

Biệt thự Hồng Ngọc có thiết kế nhà Pháp đặc trưng với cửa sổ chớp bên ngoài, cửa kính bên trong, tường xây dày để cách nhiệt cùng hệ thống lò sưởi rất đẹp. Ngôi biệt thự này được Trần Lệ Xuân đứng tên mua và sửa chữa cho thân phụ là ông Trần Văn Chương, khi đó là đại sứ của Việt Nam cộng hòa tại Mỹ. Nhưng ông Trần Văn Chương chưa kịp về ở thì diễn ra cuộc đảo chính lật đổ chế độ Ngô Đình Diệm vào ngày 1/11/1963.

Biệt thự Bạch Ngọc với thiết kế có quầy bar và lò sưởi lớn hình mái nhà rông Tây Nguyên ở chính giữa được dùng làm nơi vui chơi giải trí cho gia đình và cũng là nơi đón tiếp các vị khách ngoại quốc, các tướng lĩnh cao cấp của chính quyền Việt Nam cộng hòa.

Phía trước biệt thự Bạch Ngọc có một hồ bơi với hệ thống làm nóng hiện đại để phục vụ chủ nhân và quan khách trong điều kiện thời tiết lạnh giá của Đà Lạt. Hồ bơi này được Trần Lệ Xuân mời kiến trúc sư người nước ngoài thiết kế và xây dựng, nơi sâu nhất lên đến 2,2 m. Ngày nay, khu vực hồ bơi trở thành địa điểm phổ biến, được rất nhiều bạn trẻ chọn làm nơi “check-in” khi tới Đà Lạt.

Trong khuôn viên của biệt điện còn có khu vườn Nhật Bản. Để làm khu vườn này, Trần Lệ Xuân phải mời kiến trúc sư người Nhật Hiroshi Kitagawa thiết kế và thi công. Bên cạnh phong cách Nhật cầu kỳ, khu vườn còn có điểm nhấn là hồ nước với tạo hình đặc biệt, khi hồ đầy nước sẽ hiện rõ bản đồ Việt Nam hình chữ S.

Vào thời điểm biệt điện mới được xây dựng, không gian xung quanh chỉ có một vài nóc nhà, nên khi đứng trên tầng hai của Bạch Ngọc phóng tầm mắt ra xa sẽ thấy một khung cảnh nên thơ với những rừng thông trập trùng quanh năm sương phủ. Vì vậy, nơi đây từng được mệnh danh là khu nghỉ dưỡng “Đệ nhất trời Nam”.

Tuy nhiên, sau cuộc đảo chính năm 1963, ông Ngô Đình Diệm và ông Ngô Đình Nhu bị thủ tiêu, Trần Lệ Xuân và các con phải sống lưu vong ở nước ngoài. Biệt điện bị tịch thu, sung công và giao cho Toà Thị chánh Đà Lạt quản lý và sau đó được chuyển giao cho Bộ Phát triển Sắc tộc làm Bảo tàng Sắc tộc Tây Nguyên. Đến năm 1975, sau cuộc tháo chạy của chính quyền Việt Nam cộng hòa, không ít đồ vật quý giá đã bị trộm cắp, tẩu tán; các công trình kiến trúc bị đập phá. Biệt điện trở nên hoang tàn và chìm vào quên lãng.

Vào năm 2006, sau những thăng trầm của thời cuộc, nơi đây trở thành trụ sở của Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV. Trung tâm đã tiến hành trùng tu, tôn tạo khu biệt điện Trần Lệ Xuân, khi đó như một phế tích, bị xuống cấp trầm trọng, trả lại vẻ đẹp xưa vốn có của nó. Và kể từ đó, biệt điện Trần Lệ Xuân đã khoác lên mình bộ áo mới trở thành khu trưng bày tài liệu lưu trữ quý hiếm, độc đáo và đặc sắc.

Đặc biệt, nơi đây được coi là kho tàng trưng bày Mộc bản triều Nguyễn - di sản tư liệu thế giới đầu tiên của Việt Nam.

Những tấm mộc bản mang theo hơi thở từ quá khứ sẽ khiến chúng ta choáng ngợp và lạc vào không gian xưa với những người thợ tài hoa đang cặm cụi thả hồn trong từng nét khắc.

Theo dấu thời gian, những sự kiện lịch sử được hé mở qua từng trang tài liệu. Đó là những cuộc chinh phục đại dương, khám phá những chân trời mới trên con thuyền gỗ đơn sơ; là những chuyến đi sứ của các bậc hiền tài đất Việt khiến các nước lân bang khuất phục bởi trí tuệ; là các mối bang giao nghìn năm với các nước... cho đến việc thực thi cắm mốc chủ quyền lãnh thổ tại Biển Đông qua hàng thế kỷ.

Trải qua chặng đường hơn 10 năm, không gian trưng bày tài liệu lưu trữ quý hiếm tại Khu Biệt điện Trần Lệ Xuân - Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV trở thành điểm đến văn hóa, lịch sử tại thành phố hoa Đà Lạt. Và còn rất nhiều điều ẩn chứa trong kho tàng sử liệu vẫn chờ được khám phá và giải mã.