GS.TSKH Hoàng Thủy Nguyên được biết đến là người đặt nền móng cho ngành sản xuất vaccine của Việt Nam với công trình vaccine phòng bại liệt. Với công trình này, ông đã đưa Việt Nam trở thành nước thứ hai thế giới tự chủ vaccine phòng bại liệt.

Tự nguyện uống thử những liều vaccine bại liệt đầu tiên

Cuối thập niên 1950, Việt Nam liên tiếp phải đối mặt với những đợt bùng phát bại liệt nghiêm trọng. Trong các năm 1957, 1958 và 1959, căn bệnh này đã cướp đi sinh mạng của nhiều người và để lại di chứng tàn phế cho hàng vạn trẻ em.

Riêng năm 1957, cả nước ghi nhận 1.129 ca mắc, trong đó có 34 trường hợp tử vong. Năm 1958, số người mắc giảm xuống còn 313, với 9 ca tử vong. Tuy nhiên, đến năm 1959, dịch bùng phát dữ dội với 6.182 người mắc, chiếm tỷ lệ 126,4 trên 100.000 dân, và 783 người không qua khỏi.

Nhờ sự hỗ trợ vaccine phòng bại liệt từ Liên Xô, Việt Nam đã từng bước kiểm soát được dịch bệnh. Dù vậy, việc vận chuyển và bảo quản vaccine trong điều kiện thời bấy giờ gặp vô vàn trở ngại, đặt ra yêu cầu cấp thiết phải chủ động nguồn vaccine trong nước.

Trước thực tế đó, Chính phủ Việt Nam đặc biệt quan tâm đến mục tiêu tự sản xuất vaccine. GS Hoàng Thủy Nguyên được cử sang Liên Xô tham dự Hội nghị bại liệt kết hợp với phiên họp khoa học lần thứ IV của Viện Nghiên cứu bệnh bại liệt, diễn ra tại Moskva từ ngày 17 - 20/5/1960. Sau hội nghị, ông tiếp tục ở lại Liên Xô trong ba tháng để nghiên cứu về siêu vi trùng theo Hiệp định trao đổi văn hóa giữa hai Chính phủ ký kết năm 1960.

Khi trở về nước, vượt qua nhiều khó khăn về cơ sở vật chất và điều kiện kỹ thuật, GS Hoàng Thủy Nguyên đã tổ chức sản xuất thành công vaccine bại liệt với quy mô lớn ngay tại Việt Nam.

Trong bối cảnh ngành y tế lúc đó chưa có cơ quan kiểm định vaccine, để chứng minh độ an toàn của vaccine Sabin, ông cùng Bộ trưởng Y tế Phạm Ngọc Thạch đã tự nguyện mỗi người uống tới 50 liều thử nghiệm và đều an toàn.

Hành động này nhằm tạo dựng niềm tin cho cộng đồng và ngành y tế về chất lượng vaccine do Việt Nam sản xuất. Trên cơ sở đó, Bộ Y tế đã quyết định triển khai sử dụng rộng rãi. Năm 1962, nhóm nghiên cứu của GS Hoàng Thủy Nguyên sản xuất được 2 triệu liều vaccine bại liệt; sang năm 1963, con số này tăng lên hơn 7,4 triệu liều.

Đưa Việt Nam trở thành nước thứ hai thế giới tự chủ vaccine phòng bại liệt

Nhờ những thành tựu ấy, sau Liên Xô, Việt Nam trở thành quốc gia thứ hai trên thế giới tự chủ hoàn toàn vaccine phòng bại liệt. Dịch bại liệt năm 1964 đã được khống chế hiệu quả, và đến năm 1965, tỷ lệ mắc bệnh chỉ còn 0,66 trên 100.000 dân, giảm 5 lần so với năm 1961. Không dừng lại ở đó, Việt Nam còn hỗ trợ vaccine bại liệt cho nước bạn Lào.

Mặc dù vaccine bại liệt đã được sản xuất thành công từ năm 1962, phải đến thập niên 1980, loại vaccine này mới chính thức được đưa vào Chương trình Tiêm chủng mở rộng. Nguyên nhân chủ yếu là do hạn chế về kinh phí và khả năng tổ chức tiêm chủng quy mô lớn. Chương trình chỉ được triển khai khi có sự hỗ trợ của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO).

Ngày 15/12/2000, tại Hà Nội, lễ công bố Việt Nam thanh toán hoàn toàn bệnh bại liệt bằng vaccine do chính trong nước sản xuất đã được long trọng tổ chức, với sự công nhận của Ủy ban Quốc gia xác nhận thanh toán bệnh bại liệt và Tổ chức Y tế Thế giới.

Phát biểu tại buổi lễ, Phó Chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình nhấn mạnh đây là một chiến công được cộng đồng quốc tế đánh giá cao, đồng thời ghi nhận vai trò đặc biệt quan trọng của GS.TSKH Hoàng Thủy Nguyên. Bộ trưởng Bộ Y tế khi đó, GS Đỗ Nguyên Phương cũng khẳng định, những đóng góp to lớn của ông cho y học dự phòng, nhất là trong việc sản xuất thành công vaccine Sabin phòng bại liệt, vaccine viêm não Nhật Bản B và vaccine viêm gan B.

Chính chuỗi công trình khoa học bền bỉ suốt bốn thập kỷ đã giúp GS Hoàng Thủy Nguyên được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về khoa học – kỹ thuật năm 2000 và được Nhà nước phong tặng danh hiệu Anh hùng Lao động thời kỳ đổi mới tại Đại hội Thi đua Toàn quốc lần thứ VI, tổ chức ở Hà Nội vào tháng 11 cùng năm.

Trọn một đời vì sự nghiệp bảo vệ sức khoẻ nhân dân

GS Hoàng Thủy Nguyên sinh ngày 18/3/1929 tại Hà Nội, trong một gia đình trí thức yêu nước, nơi nhiều thế hệ gắn bó trọn đời với sự nghiệp y tế và y học Việt Nam. Ông là con trai trưởng của cố GS Hoàng Tích Trí, người giữ cương vị Bộ trưởng Bộ Y tế nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa trong giai đoạn 1946–1958.

Những năm tháng tuổi trẻ của ông gắn liền với cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp. Từ năm 1947 - 1949, khi còn là sinh viên y khoa, ông đã tham gia công tác tại Văn phòng Bộ Y tế và Trường Đại học Y Dược khoa đặt tại Chiêm Hóa (Tuyên Quang).

Trong giai đoạn 1949–1954, sinh viên Hoàng Thủy Nguyên vừa theo học đại học, vừa trực tiếp phục vụ bộ đội với vai trò quân y sĩ tại các đơn vị quân y tiền phương, tham gia nhiều chiến dịch lớn. Đặc biệt, ông được giao phụ trách phòng thí nghiệm phòng chống chiến tranh vi trùng tại mặt trận Điện Biên Phủ. Sau đó, ông hoàn thành chương trình đào tạo và tốt nghiệp bác sĩ y khoa vào năm 1954.

Năm 1955, BS Hoàng Thủy Nguyên về công tác tại Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương. Trong giai đoạn 1955–1958, ông được cử đi nghiên cứu sinh tại Đức và bảo vệ thành công luận án tiến sĩ năm 1958, tiếp đó là học vị tiến sĩ khoa học vào năm 1962. Với năng lực và uy tín khoa học, ông được Bộ Y tế bổ nhiệm giữ chức Viện trưởng Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương trong suốt 20 năm, từ 1974 - 1994.

GS Hoàng Thủy Nguyên là nhà khoa học xuất sắc, một trí thức tận tâm, trọn đời cống hiến cho sự nghiệp cao cả của ngành y trong công tác phòng bệnh và chăm sóc sức khỏe nhân dân. Ông được ghi nhận là giáo sư đầu ngành y học dự phòng, đồng thời là người đặt nền móng và góp phần quyết định trong việc xây dựng, phát triển Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương trở thành trung tâm nghiên cứu y học dự phòng hàng đầu của cả nước.

Ngày 20/7/2018, GS Hoàng Thủy Nguyên đột ngột qua đời, để lại niềm tiếc thương sâu sắc và một khoảng trống lớn đối với nền y học Việt Nam.

“Ông đã đi trọn một đời người với tấm lòng yêu nước nồng nàn, hết lòng phấn đấu vì sự nghiệp bảo vệ sức khoẻ cho nhân dân, nhiệt tình đào tạo thế hệ trẻ và nêu cao một tấm gương đạo đức trong sáng để cho các thế hệ chúng tôi noi theo”, GS Nguyễn Lân Dũng, Chủ tịch Hội các ngành Sinh học Việt Nam xúc động chia sẻ về ông.