Nhóm nhà nghiên cứu do nhà nhân chủng học Lee Berger, Tiến sĩ, Giám đốc kiêm giáo sư nghiên cứu tại Đại học Witwatersrand (Wits University) ở Nam Phi dẫn đầu vừa công bố kết quả mới, cho rằng một họ hàng người đã tuyệt chủng có thể thực hiện việc chôn cất người chết hơn 120.000 năm trước khi con người hiện đại bắt đầu các nghi lễ mai táng.

Hệ thống hang Rising Star và phát hiện

Hệ thống hang Rising Star, nằm gần Johannesburg, Nam Phi, là nơi lưu giữ hóa thạch của ít nhất 15 cá thể Homo naledi — một loài hominin vóc dáng thấp, có não nhỏ, sống trong khoảng 241.000 đến 335.000 năm trước.

Hệ hang sâu và khó tiếp cận này được phát hiện tháng 9/2013 bởi 2 thợ hang Rick Hunter và Steve Tucker; khi đó ông Berger cộng tác cùng họ để tìm kiếm các địa điểm hóa thạch mới.

Nhóm của ông sau đó khai quật hơn 1.550 mảnh hóa thạch từ hang và vào năm 2015 đặt tên loài là Homo naledi, trong đó “naledi” có nghĩa là “ngôi sao” trong ngôn ngữ Sotho địa phương.

Ngay từ năm 2015, ông Berger từng cho rằng các bộ xương đã được đặt có chủ ý sâu trong các buồng tối, xa lối vào tự nhiên và không có dấu vết hoạt động động vật — dấu hiệu gợi ý về các hành vi mai táng có chủ đích.

Ông cũng trình bày luận điểm này trong loạt phim tài liệu Netflix năm 2023 mang tên "Unknown: Cave of Bones".

Tuy nhiên, nhận định ban đầu dựa nhiều vào bằng chứng tình huống. Các nhà phê bình đã đưa ra những giả thuyết thay thế, cho rằng các thi thể có thể rơi xuống qua một trục thẳng đứng hoặc dần dần bị cuốn vào bởi nước hoặc trầm tích.

Năm 2024, nhóm do nhà nhân chủng học Kimberly Foecke, Tiến sĩ, thuộc Đại học George Mason (Virginia) dẫn đầu tiến hành phân tích mới và kết luận rằng các kết luận của ông Berger không thể được hỗ trợ dựa trên bằng chứng hiện có.

Bà Kimberly Foecke từng phát biểu: “Chúng ta thường thấy những chương trình hào nhoáng với các nhà khảo cổ có sức thu hút đưa ra những khẳng định lớn về quá khứ, nhưng chúng ta phải buộc những nhà khoa học giao tiếp với công chúng phải chịu trách nhiệm với khoa học và đảm bảo rằng lĩnh vực của chúng ta làm việc nghiêm túc.”

Viết lại lịch sử chôn cất

Để đáp lại các chỉ trích kéo dài, ông Berger và đồng tác giả một lần nữa rà soát khu vực được cho là nơi mai táng và công bố một bài báo có bình duyệt, lập luận rằng đây có thể là bằng chứng sớm nhất về hành vi chôn cất.

Trong công trình mới, nhóm phân tích lại vị trí và kết cấu trầm tích, cho rằng các bộ xương bị bao bọc bởi trầm tích ngay sau khi vào hệ hang ở ít nhất 3 vị trí khác nhau — điều mà theo họ loại trừ các nguyên nhân tự nhiên như nước hay trọng lực.

Nhóm nghiên cứu viết rằng cách tiếp cận trước đây có vẻ thận trọng nhưng là “một sai lầm” khi giả định Homo naledi không tham gia vào việc tái bố trí trầm tích.

Họ cho biết, không có quy trình tự nhiên nào trước đây được đề xuất — như trọng lực, sụt lún trầm tích, di chuyển xuống dốc hay tích tụ chậm — có thể giải thích vị trí và bối cảnh của các phần xương trong hệ phụ hang.

“Ở đây, lần đầu tiên, chúng tôi đã xét tới giả thuyết rằng Homo naledi trực tiếp tham gia vào quá trình mai táng các thi thể. Giả thuyết này giải thích nhiều khía cạnh của dữ liệu từ các phần xương và trầm tích mà trước đây chưa được giải thích.” – nhóm ông Berger khẳng định.