GS Nguyễn Đình Tứ nguyên là Ủy viên Bộ Chính trị, Bí thư Trung ương Đảng, Trưởng ban Khoa giáo Trung ương, nguyên Bộ trưởng Bộ Đại học và Trung học chuyên nghiệp, nguyên Viện trưởng Viện Năng lượng nguyên tử quốc gia. Cuộc đời ông là hành trình bền bỉ từ nghiên cứu vật lí hạt cơ bản đến hoạch định chính sách giáo dục và khoa học – công nghệ. Ông đặt nền móng và trực tiếp chỉ đạo cho sự phát triển ngành năng lượng nguyên tử Việt Nam, cũng là người đầu tiên đặt vấn đề đưa điện hạt nhân vào Việt Nam.

Dấu ấn công trình phát minh một hạt cơ bản mới được cấp bằng sáng chế

Tháng 8/1957 đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp khoa học của Nguyễn Đình Tứ, khi ông chính thức dấn thân vào lĩnh vực vật lí hạt cơ bản với vai trò cộng tác viên khoa học tại Phòng Thí nghiệm Năng lượng cao của Viện Liên hiệp Nghiên cứu Hạt nhân (JINR), đặt tại thành phố Đúpna, Liên Xô (nay thuộc Liên bang Nga).

Làm việc trong môi trường khoa học hàng đầu thế giới, nhà khoa học Nguyễn Đình Tứ đã cùng các đồng nghiệp quốc tế thuộc JINR tiến hành nhiều nghiên cứu có giá trị, góp phần mở rộng hiểu biết của nhân loại về cấu trúc vi mô của vật chất.

Từ đầu thế kỷ XX, khoa học đã làm rõ cấu trúc nguyên tử với hạt nhân ở trung tâm và các electron chuyển động xung quanh. Đến thập niên 1930, hạt nhân tiếp tục được chứng minh là một hệ phức tạp gồm nhiều hạt nhỏ hơn, các hạt cơ bản. Kể từ đó, việc phát hiện các hạt cơ bản trở thành hướng nghiên cứu trọng yếu của vật lí hiện đại và được đánh giá cao.

Năm 1960, sau quá trình phân tích công phu khoảng 40.000 bức ảnh thực nghiệm thu được từ các thí nghiệm, Nguyễn Đình Tứ cùng cộng sự đã phát hiện một hạt mới. Hai năm sau, năm 1962, ông được nhóm nghiên cứu tín nhiệm cử đại diện trình bày kết quả này tại một hội nghị khoa học quốc tế quy tụ các nước Tây Âu.

Giá trị khoa học của công trình tiếp tục được khẳng định khi năm 1968, phát minh của nhóm được cấp bằng sáng chế tại Liên Xô. Nội dung phát minh ghi rõ, là một hiện tượng chưa được biết đến từ trước đã phát hiện bằng thực nghiệm là sự hình thành và phân rã của hạt mang điện phản Sigma-âm hyperon, có trọng lượng lớn gấp 2.340 lần so với trọng lượng hạt điện tử. Hạt có điện tích dương với thời gian sống bằng một phần mười tỷ giây và phân rã thành hạt π-meson dương và phản nơtron.

Trong những năm tiếp theo, GS Nguyễn Đình Tứ còn tham gia xây dựng các chương trình xử lý số liệu thực nghiệm, phục vụ nghiên cứu tương tác giữa các hạt cơ bản và hạt nhân.

Cụm công trình “Nghiên cứu tương tác của các hạt cơ bản và hạt nhân ở năng lượng cao và phát hiện phản hạt hyperon sigma âm” là kết tinh của nhiều năm lao động khoa học bền bỉ của ông và các đồng nghiệp tại Viện Liên hợp nghiên cứu hạt nhân Dubna, Liên Xô.

Năm 2000 ông được truy tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và công nghệ cho Cụm công trình này.

Người đặt viên gạch đầu tiên cho năng lượng nguyên tử Việt Nam

Trở về nước năm 1971, Nguyễn Đình Tứ được giao nhiệm vụ Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Đến đầu năm 1976, ông đảm nhiệm cương vị Thứ trưởng Đại học và Trung học chuyên nghiệp, trước khi được bổ nhiệm làm Bộ trưởng Đại học và Trung học chuyên nghiệp từ tháng 7/1976. Ông giữ trọng trách này suốt một thập kỷ, đến năm 1986.

Trên cương vị quản lý giáo dục, GS Nguyễn Đình Tứ đóng vai trò quan trọng trong việc sắp xếp và kiện toàn hệ thống các trường đại học, cao đẳng và trung học chuyên nghiệp tại miền Nam theo mô hình thống nhất trong cả nước.

Ông chủ trương mở ba trường dự bị đại học nhằm tạo cơ hội học tập cho các đối tượng chính sách và học sinh vùng dân tộc, miền núi. Đồng thời, năm trường trung học chuyên nghiệp được thành lập tại nhiều địa phương để đào tạo nguồn nhân lực phục vụ phát triển kinh tế – xã hội. Mô hình này sau đó trở thành nền tảng cho sự hình thành hệ thống giáo dục thường xuyên.

Dù đảm nhiệm nhiều công việc quản lý, GS.TS Nguyễn Đình Tứ vẫn dành tâm huyết cho việc xây dựng và phát triển ngành năng lượng nguyên tử Việt Nam. Sau nhiều năm chuẩn bị, từ một phòng thí nghiệm nghiên cứu ban đầu, đến tháng 6/1984, Viện Năng lượng nguyên tử quốc gia chính thức được thành lập. Ông giữ cương vị Chủ tịch Hội đồng khoa học của Viện cho đến cuối đời.

Dưới sự dẫn dắt của ông, ngành năng lượng nguyên tử Việt Nam có những bước tiến quan trọng: lò phản ứng hạt nhân Đà Lạt được khôi phục và vận hành trở lại; công nghệ chiếu xạ được mở rộng ứng dụng; hợp tác quốc tế được thúc đẩy với Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế và nhiều quốc gia như Liên Xô, Cuba, Ấn Độ, Nhật Bản. Song song với đó, đề án phát triển điện hạt nhân cũng từng bước được hình thành.

Với những đóng góp bền bỉ và có tính nền móng, GS.TS Nguyễn Đình Tứ được giới chuyên môn ghi nhận là người đặt những viên gạch đầu tiên, mở lối cho sự hình thành và phát triển của ngành năng lượng nguyên tử Việt Nam.