Vai trò của đội ngũ tri thức KH&CN trẻ trong việc xây dựng con đường đi lên CNXH tại Việt Nam

Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt coi trọng, luôn đề cao vai trò của tri thức và đội ngũ trí thức. Ngay trong phiên họp đầu tiên, ngày 03/9/1945 của Hội đồng Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, Người đã nói với các bộ trưởng rằng: "Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội thì nhất định phải có học thức". Người cũng khẳng định: "... Trí thức là vốn liếng quý báu của dân tộc. Ở nước khác như thế, ở Việt Nam càng như thế. Chứng thực là trong cuộc kháng chiến cứu quốc này, những người trí thức Việt Nam đã chung một phần quan trọng. Một số thì trực tiếp tham gia vào công việc kháng chiến, hy sinh cực khổ, chen vai thích cánh với bộ đội và nhân dân. Một số thì hăng hái hoạt động giúp đỡ ở ngoài";... "Những người trí thức tham gia cách mạng, tham gia kháng chiến rất quý báu cho Đảng. Không có những người đó thì công việc cách mạng khó khăn thêm nhiều" và "...Các bạn là bậc trí thức. Các bạn có cái trách nhiệm nặng nề và vẻ vang là làm gương cho dân trong mọi việc. Dân ta đã đấu tranh một cách rất dũng cảm. Lẽ tất nhiên giới trí thức phải hy sinh đấu tranh, dũng cảm hơn nữa để làm gương cho nhân dân".

Nghị Quyết 27-NQ/TW đã đề ra trách nhiệm của đội ngũ trí thức “Trí thức có vinh dự và bổn phận trước Tổ quốc và dân tộc, không ngừng phấn đấu nâng cao phẩm chất chính trị, đạo đức, năng lực chuyên môn, đóng góp nhiều nhất cho sự phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc”. Trong từng giai đoạn phát triển, đội ngũ trí thức luôn nỗ lực phấn đấu đóng góp cho sự nghiệp phát triển của đất nước. Nghị quyết Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII của Đảng đã đề ra quan điểm chỉ đạo, mục tiêu, định hướng nhiệm vụ phát triển đất nước giai đoạn 2021-2030, cho thấy yêu cầu mới đối với đội ngũ trí thức khoa học và công nghệ (KH&CN) “đội ngũ trí thức KH&CN đóng vị trí, vai trò là trung tâm, hạt nhân của sự phát triển công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước”. Thực tế 35 năm đổi mới và phát triển, nhiều thành tựu KH&CN đã được áp dụng, mang lại hiệu quả phát triển kinh tế - xã hội rõ rệt, có sự đóng góp không nhỏ của đội ngũ trí thức KH&CN Việt Nam, trong đó phải kể đến một bộ phận đội ngũ trí thức KH&CN trẻ.

1. Một số khái niệm liên quan

Cho đến nay, quan niệm về trí thức và đội ngũ trí thức còn có những cách tiếp cận, cách hiểu khác nhau, về cơ bản nhất trí thức, và đội ngũ trí thức Việt Nam có đặc trưng như sau:

Trí thức là những người có trình độ học vấn cao, có phẩm chất cao đẹp, có phương pháp khoa học, tư duy độc lập, năng lực sáng tạo, có khả năng truyền bá và làm giàu tri thức, tạo ra những sản phẩm tinh thần và vật chất có giá trị cho xã hội.

Đội ngũ trí thức Việt Namlà nơi là hội tụ, kết tinh các nhà trí thức Việt Nam có tài năng, trí tuệ, phẩm chất của con người Việt Nam là trung tâm, mục tiêu và động lực phát triển quan trọng nhất của đất nước, đội ngữ trí thức tiêu biểu cho trí tuệ và tinh hoa của dân tộc Việt Nam.

Phát triển đội ngũ trí thức là nhu cầu và yêu cầu cấp bách của thời đại, nhiều nội dung về phát triển đội ngũ trí thức đã có trong các chủ trương, chính sách và luật pháp của Đảng, Nhà nước đã và đang thể chế hóa, cụ thể hóa.

Đội ngũ trí thức khoa học và công nghệ Việt Nam, là bộ phận quan trọng của đội ngũ trí thức Việt Nam, có đặc thù riêng được hình thành và phát triển trong hệ thống các tổ chức KH&CN, hoạt động trong lĩnh vực KH&CN (khoa học xã hội-nhân văn, khoa học tự nhiên, khoa học kỹ thuật-công nghệ, khoa học nông nghiệp, khoa học y-dược...). Tổ chức KH&CN được tổ chức dưới hình thức hội, liên hiệp hội, viện hàn lâm, viện, trung tâm, phòng thí nghiệm, trạm nghiên cứu, trạm quan trắc, trạm thử nghiệm với chức năng chính là tiến hành hoạt động KH&CN. Hạt nhân của đội ngũ trí thức là nhân lực nghiên cứu và phát triển (NC&PT) trong hệ thống các tổ chức NC&PT, là các nhà khoa học có trình độ đào tạo từ cao đẳng trở lên, có trình độ chuyên môn hóa cao trực tiếp tham gia các hoạt động lãnh đạo, quản lý (trí thức cấp cao) NC&PT, đào tạo, chuyển giao các kết quả NC&PT, sản xuất và thương mại hóa sản phẩm, tư vấn, dịch vụ.

Về khái niệm và định nghĩa trí thức trẻ: hiện nay, chưa có văn bản, quy định cụ thể nào xác định chính xác tiêu chí và định nghĩa về đội ngũ trí thức trẻ. Theo Giáo sư Nguyễn Hữu Tăng, Nguyên Phó Trưởng ban Khoa Giáo Trung ương Đảng, Nguyên Phó Chủ tịch Liên hiệp Hội Việt Nam, các nước Châu Âu cho rằng trí thức trẻ là những người có sức sáng tạo, đổi mới mạnh mẽ nhất, và theo tiêu chí về phát triển sinh học và phát triển xã hội thì sức sạng tạo và đổi mới mạnh mẽ nhất là trong độ tuổi từ 30 đến 45 tuổi. Vì vậy, có thể xác định một cách đơn giản nhất, đội ngũ trí thức trẻ là đội ngũ trí thức trong độ tuổi từ 30 đến 45 tuổi.

Liên hiệp Hội Việt Nam là tổ chức chính trị - xã hội của đội ngũ trí thức khoa học và công nghệ của Đảng, dưới sự lãnh đạo của Ban Bí thư. Hiện nay, Liên hiệp Hội Việt Nam có hệ thống từ Trung ương tới địa phương, với 154 tổ chức thành viên và gần 600 tổ chức KH&CN trực thuộc. Với số lượng các tổ chức thành viên đông đảo và đa dạng, Liên hiệp Hội Việt Nam đã tập hợp đội ngũ khoảng 2,2 triệu trí thức KH&CN Việt Nam, chiếm khoảng 32,5% đội ngũ trí thức của cả nước. Hiện nay, chưa có những khái niệm, tiêu chí cụ thể về trí thức KH&CN trẻ.

Trên thực tế, Liên hiệp Hội Việt Nam cũng chưa có cơ sở dữ liệu cụ thể về độ tuổi, trình độ của 2,2 triệu trí thức KH&CN trong hệ thống Liên hiệp Hội Việt Nam. Tuy nhiên, qua công tác quản lý và điều phối của Cơ quan Trung ương, có thể thấy, đội ngũ cán bộ tại gần 600 các tổ chức khoa học và công nghệ trực thuộc phần lớn đều là các trí thức trẻ. Đối với hội ngành, Liên hiệp Hội địa phương, đội ngũ cán bộ trẻ chiếm khoảng 1/3 số lượng cán bộ của tổ chức. Do đó, có thể nhận định, đội ngũ trí thức KH&CN trẻ chiếm khoảng 40% trong số 2,2 triệu trí thức KH&CN của Liên hiệp Hội Việt Nam.

Nhận thức được tầm quan trọng đặc biệt đó và nhằm tập hợp đội ngũ trí thức trẻ trong toàn hệ thống Liên hiệp Hội Việt Nam, được sự đồng ý của lãnh đạo Liên hiệp Hội Việt Nam và theo đề nghị của Ban vận động thành lập Đoàn Thanh niên Liên hiệp Hội Việt Nam, ngày 26/3/2006, BCH Đoàn Khối cơ quan Khoa giáo Trung ương (nay là Đoàn Khối các cơ quan Trung ương) đã ban hành Quyết định số 172-QĐ/ĐTN ngày 26/3/2006 thành lập Đoàn TNCS Hồ Chí Minh Liên hiệp Hội Việt Nam.

Đoàn Thanh niên Liên hiệp Hội Việt Nam đã tổ chức Lễ ra mắt vào ngày 19/5/2006 nhân dịp kỷ niệm 116 năm Ngày sinh Chủ tịch Hồ Chí Minh; tổ chức Đại hội lần thứ nhất, nhiệm kỳ 2007-2009 vào ngày 08/10/2007 tại Hà Nội. Từ 2 chi đoàn trực thuộc khi mới thành lập với 51 đoàn viên, đến cuối nhiệm kỳ I, Đoàn Thanh niên Liên hiệp Hội Việt Nam đã có 5 chi đoàn với 78 đoàn viên. Và đến nay, nhiệm kỳ 2017-2022, sau khi quy hoạch các cơ quan báo chí của Liên hiệp Hội Việt Nam, Đoàn Thanh niên đang gồm 10 Chi đoàn trực thuộc, với tổng số đoàn viên là gần 120 thanh niên, trí thức trẻ. Chi đoàn Cơ quan Thanh niên Liên hiệp Hội Việt Nam là chi đoàn nòng cốt của Đoàn Thanh niên Liên hiệp Hội Việt Nam, gồm 15 đoàn viên, thanh niên và có nhiều đóng góp hiệu quả, tích cực cho hoạt động của Đoàn Thanh niên cũng như sự phát triển chung của Liên hiệp Hội Việt Nam.

- Đội ngũ trí thức KH&CN trẻ góp phần xây dựng chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước

Thực tiễn đấu tranh cách mạng và xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam trong hơn nửa thế kỷ qua đã chứng minh rằng, muốn cách mạng thành công, muốn đất nước phát triển nhanh và bền vững cần có đường lối lãnh đạo đúng đắn của Đảng Cộng sản Việt Nam và chính sách, pháp luật của Nhà nước phù hợp với từng giai đoạn phát triển. Sự nghiệp đổi mới, xây dựng đất nước trên con đường đi lên chủ nghĩa xã hội chỉ đạt được thành công khi có một hệ thống lý luận đúng đắn, khoa học và cách mạng soi sáng.

Thứ nhất, đội ngũ trí thức KH&CN trẻ là những người ham học hỏi, say mê nghiên cứu khoa học, có tư duy đổi mới, sáng tạo, hiện đại và đã có những đóng góp to lớn trong việc cung cấp luận cứ khoa học góp phần xây dựng chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng và chính sách, pháp luật của Nhà nước. Họ là thế hệ đang làm chủ đất nước, luôn nỗ lực phấn đấu cho sự nghiệp dân giàu, nước mạnh và biết dùng trí tuệ, năng lực, tâm huyết phụng sự cho Tổ quốc, cho dân tộc.

Thứ hai, đội ngũ trí thức KH&CN trẻ đã và đang tham gia sôi nổi, hiệu quả vào hoạt động tư vấn, phản biện đối với các chủ trương, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước và các dự án, đề án trọng điểm của quốc gia. Họ luôn chủ động trong việc bày tỏ quan điểm, chính kiến và đưa ra những luận cứ khoa học giúp xem xét, đánh giá, minh chứng cho sự phù hợp/chưa phù hợp của vấn đề, và hơn hết là đề xuất, khuyến nghị những giải pháp thiết thực mang tính đột phá, chiến lược giúp giải quyết được những vướng mắc còn tồn tại. Đây là vai trò rất quan trọng. Hoạt động tư vấn, phản biện của đội ngũ trí thức KH&CN trẻ mang tính độc lập, khách quan, dân chủ, công khai và có hàm lượng khoa học cao, là cơ sở quan trọng giúp Đảng, Nhà nước xây dựng và ban hành những chủ trương, đường lối đúng đắn, mang lại hiệu quả và đảm bảo tính công bằng, dân chủ, văn minh trong xã hội. Đây là một tiền đề cốt lõi để đất nước ta vững bước trên con đường đi lên chủ nghĩa xã hội.

Thứ ba, đội ngũ trí thức KH&CN trẻ đã không ngừng đẩy mạnh việc tuyên truyền, phổ biến kiến thức trong nhân dân về chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của nhà nước, các kiến thức, tiến bộ khoa học kỹ thuật mới giúp nâng cao dân trí, bảo vệ sức khỏe nhân dân, tăng tính thích ứng và ứng phó với biến đổi khí hậu, nâng cao chất lượng sống cho người dân trên khắp vùng miền đất nước.

Sau 35 năm đổi mới, “Chúng ta đã đạt được những thành tựu to lớn, có ý nghĩa lịch sử, phát triển mạnh mẽ, toàn diện hơn so với những năm trước đổi mới. Với tất cả sự khiêm tốn, chúng ta vẫn có thể nói rằng: Đất nước ta chưa bao giờ có được cơ đồ, tiềm lực, vị thế và uy tín quốc tế như ngày nay.” Tuy nhiên, có thể nhận thấy, sự phát triển kinh tế - xã hội nhanh và mạnh kéo theo một số mặt tiêu cực và những khó khăn, thách thức Đảng ta đang phải đối mặt. Đó là sự nảy nở của những mầm mống chống phá cách mạng, của thế lực thù địch luôn tìm cách bôi nhọ, xuyên tạc, kích động các cá nhân, tổ chức bạo động, bạo loạn, phủ nhận thành quả về dân chủ, nhân quyền ở Việt Nam.

Đội ngũ trí thức KH&CN trẻ luôn là những cá nhân tỉnh táo, kiên định với đường lối cách mạng của Đảng, tin tưởng vào sự lãnh đạo của Đảng và chủ động ngăn chặn, phê phán, đập tan các luận điệu xuyên tạc của các thế lực thù địch. Ngoài ra, trí thức KH&CN trẻ còn là những người luôn chủ động trong việc đẩy mạnh công tác tuyên truyền, nâng cao nhận thức xã hội, thông tin đối ngoại về thành tựu bảo vệ, bảo đảm quyền con người, quyền công dân qua hơn 35 năm đổi mới. Họ cũng là những người đã kịp thời biểu thị thái độ chính trị trước những sự kiện lớn ở trong và ngoài nước, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến chủ quyền và an ninh quốc gia.

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhận định: “Bên cạnh các mặt thành tựu, tích cực, sẽ luôn có những mặt tiêu cực, thách thức cần được xem xét một cách tỉnh táo và xử lý một cách kịp thời, hiệu quả.” Đây là một trọng trách lớn lao của toàn Đảng, toàn quân, toàn dân ta, trong đó sự mệnh tiên phong dẫn đường chính là đội ngũ trí thức KH&CN trẻ chúng ta.

Trí thức KH&CN trẻ phần lớn là những người đang học tập, làm việc tại các cơ quan, đoàn thể với những công việc chuyên môn nhất định. Do đòi hỏi nâng cao năng lực chuyên môn, nghiệp vụ trong quá trình công tác cũng như ưu thế và sự thuận lợi của tuổi trẻ, họ luôn chủ động học tập, tích lũy kinh nghiệm, tổ chức thực hiện, tham gia các hoạt động nghiên cứu khoa học thông qua các đề tài, dự án gắn liền nghề nghiệp, chuyên môn mà họ đang đảm nhiệm.

Bên cạnh đó, đội ngũ trí thức KH&CN trẻ còn có nhiều đóng góp trong lĩnh vực bảo vệ môi trường, bảo tồn tài nguyên thiên nhiên, bảo tồn đa dạng sinh học và ứng phó biến đổi khí hậu. Ngoài ra, trí thức KH&CN trẻ tích cực tham gia vào các hoạt động truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng hoặc trực tiếp xây dựng mô hình, tổ chức các lớp tập huấn, đào tạo cho người dân, trực tiếp thực hiện nhiều dự án BVMT, bảo tồn động vật, thực vật; xây dựng nhiều mô hình bảo vệ và khai thác bền vững tài nguyên nước, mô hình về năng lượng sạch (điện mặt trời, điện gió…).

- Mặt khác, không thể phủ nhận sự đóng góp của đội ngũ trí thức KH&CN trẻ với các hoạt động giáo dục và đào tạo, chăm sóc sức khỏe nhân dân, phát triển cộng đồng và xóa đói giảm nghèo, khuyến khích và thúc đẩy phong trào sáng tạo KH&CN Việt Nam và đẩy mạnh hoạt động hợp tác trong nước và quốc tế.

Để đội ngũ trí thức trẻ đóng góp được nhiều hơn nữa, Liên hiệp Hội Việt Nam cần tạo điều kiện và tăng cường công tác đào tạo, bồi dưỡng cho đội ngũ trí thức trẻ, nâng cao trình độ mọi mặt cho cán bộ trẻ; bồi dưỡng toàn diện về kỹ năng, định kỳ cập nhật kiến thức mới theo từng nhóm đối tượng, thường xuyên cử cán bộ tới các chương trình đào tạo khác nhau, tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho đội ngũ trí thức cán bộ trẻ được học tập và nâng cao năng lực. Đồng thời mỗi trí thức trẻ phải tự vươn lên, không ngừng học tập để nâng cao trí tuệ, rèn luyện tư duy và phương pháp làm việc, bản lĩnh chính trị và đạo đức lối sống của trí thức Việt Nam trong thời đại mới. Việc không ngừng tự học tập và rèn luyện của trí thức trẻ không chỉ là vì bản thân, mà còn là trách nhiệm đối với đất nước, là tấm gương để tạo dựng một xã hội học tập có đủ trình độ để đáp ứng yêu cầu của thời kỳ hội nhập và phát triển bền vững.

Chú trọng hoàn thiện cơ chế, chính sách để đội ngũ trí thức trẻ có thể phát triển bằng chính phẩm chất, tài năng; tạo điều kiện cho đội ngũ trẻ được phát huy đúng chuyên ngành, chuyên môn, nghiệp vụ đã được đào tạo; được tham gia trong các chương trình, đề tài, nhiệm vụ nghiên cứu khoa học; chủ động tin tưởng trao nhiệm vụ, trọng trách khác nhau cho đội ngũ trí thức trẻ; có chính sách tôn vinh; khen thưởng xứng đáng cho đội ngũ trí thức trẻ với những sáng tạo và đóng góp của mình.

Liên hiệp Hội Việt Nam cũng cần chú trọng thu hút và tập hợp đội ngũ trí thức trẻ là người Việt Nam ở nước ngoài, thông qua các chương trình cụ thể như trại hè KH&CN, các chương trình kết nối các trí thức trẻ về thực tập, tham gia tại các dự án phát triển cộng đồng, phổ biến kiến thức khoa học trong mọi lĩnh vực khác nhau, từ đó, giúp đội ngũ trí thức trẻ ở nước ngoài vẫn luôn hiểu được nền tảng văn hoá, chính trị của Việt Nam, tạo điều kiện cho đội ngũ trí thức trẻ đang sinh sống và học tập, làm việc tại nước ngoài được đóng góp cho quê hương đất nước.

Phát triển tổ chức Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh của Liên hiệp Hội Việt Nam

Hoạt động của đội ngũ trí thức trẻ cần phải gắn với hoạt động của tổ chức Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh của Liên hiệp Hội Việt Nam. Do đó, phát triển tổ chức Đoàn Thanh niên cũng chính là phát triển đội ngũ trí thức trẻ của Liên hiệp Hội Việt Nam, vì vậy cần phải:

- Tập trung phát triển tổ chức Chi đoàn trực thuộc: Liên hiệp Hội Việt Nam, với gần 600 các tổ chức KH&CN trực thuộc, tuy nhiên số lượng các tổ chức có chi đoàn cơ sở là không nhiều do các đơn vị trực thuộc đều là các đơn vị tự quản, tự chịu trách nhiệm, nhân sự thường xuyên thay đổi, không có cán bộ đoàn chính nhiệm, thiếu sự chỉ đạo của tổ chức Đảng tại các tổ chức. Do vậy, trong giai đoạn tiếp theo, thông qua hoạt động lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng uỷ, hoạt động điều phối, quản lý của Liên hiệp Hội Việt Nam với các hội thành viên, tổ chức KH&CN trực thuộc, Liên hiệp Hội Việt Nam cần chú trọng đến công tác xây dựng, củng cố và phát triển tổ chức chi đoàn tại các hội thành viên và các tổ chức trực thuộc cả về số lượng và chất lượng.

- Tăng cường công tác đối thoại giữa Lãnh đạo và Đoàn Thanh niên: Luật Thanh niên năm 2020 dành riêng 01 điều để quy định việc đối thoại với thanh niên là nhằm cụ thể hóa Nghị quyết số 25-NQ/TW của Đảng, phù hợp với thực tiễn đặt ra nhằm giải quyết các kiến nghị, đề xuất của thanh niên, cũng là của đội ngũ trí thức trẻ thông qua những hoạt động đối thoại với thanh niên. Do vậy, trong thời gian tới, Lãnh đạo Liên hiệp Hội Việt Nam cần tăng cường các buổi sinh hoạt chuyên đề, đối thoại giữa Lãnh đạo với đoàn viên, thanh niên, trí thức trẻ, từ đó có những chỉ đạo sát sao nhằm phát huy tinh thần xung kích, trách nhiệm của thanh niên đối với công việc chung của tổ chức cũng như tạo điều kiện bồi dưỡng thanh niên – lực lượng nhân sự trẻ của tổ chức. Đồng thời, Đoàn Thanh niên Liên hiệp Hội Việt Nam cần phải làm tốt hơn nữa công tác tham mưu để các cấp ủy, Lãnh đạo đánh giá rõ vai trò của tổ chức đoàn trong việc tập hợp đoàn viên, thanh niên, coi đây là cơ sở để phát huy sức lực và trí tuệ của tuổi trẻ trong việc xây dựng đơn vị.

- Tăng cường công tác chỉ đạo của Đảng uỷ, sự phối hợp Công đoàn đối với hoạt động của Đoàn Thanh niên: Đảng uỷ Liên hiệp Hội Việt Nam cần có những chỉ đạo sát sao hơn nữa trong công tác thanh niên, thực hiện đầy đủ các quy định liên quan đến quyền lợi của Đoàn viên, thanh niên. Công đoàn Liên hiệp Hội Việt Nam.