Quan sát của Báo Tri thức và Cuộc sống cho thấy, hồ sơ hoạt động của Công ty TNHH Xây lắp Điện nước Thanh Bình (Công ty Thanh Bình) tại An Giang hội tụ nhiều yếu tố đáng chú ý: Tỷ lệ trúng thầu vượt trội (gần 85%), mối quan hệ đặc biệt thân thiết với Công ty CP Điện Nước An Giang (trúng 51/56 gói), sự phổ biến của hình thức chỉ định thầu và các gói thầu có tỷ lệ tiết kiệm thấp hoặc tính cạnh tranh không cao. Khi đặt các hoạt động này dưới lăng kính của pháp luật về đấu thầu, nhiều vấn đề cần được làm rõ để đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn và sự cạnh tranh lành mạnh.

Khung pháp lý và các nguyên tắc cốt lõi

Hệ thống pháp luật về đấu thầu tại Việt Nam đã được hoàn thiện nhằm mục tiêu cao nhất là đảm bảo Cạnh tranh, Công bằng, Minh bạch và Hiệu quả kinh tế. Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 (có hiệu lực từ 01/01/2024), được sửa đổi, bổ sung bởi Luật số 57/2024/QH15 và Luật số 90/2025/QH15, cùng các văn bản hướng dẫn thi hành như Nghị định 214/2025/NĐ-CP và Thông tư 79/2025/TT-BTC, là hành lang pháp lý quan trọng điều chỉnh các hoạt động này.

Mọi hoạt động lựa chọn nhà thầu, dù dưới hình thức nào, đều phải tuân thủ các nguyên tắc cốt lõi này. Bất kỳ dấu hiệu nào cho thấy sự vi phạm các nguyên tắc trên đều cần được xem xét và làm rõ.

Chỉ định thầu: Đúng luật nhưng cần xem xét hiệu quả

Về hình thức chỉ định thầu, vốn được Công ty CP Điện Nước An Giang áp dụng thường xuyên cho Công ty Thanh Bình trong năm 2025 (17/19 gói), Điều 23 Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 quy định cụ thể các trường hợp được áp dụng. Trong đó, phổ biến là các gói thầu có giá trị trong hạn mức quy định (ví dụ: không quá 01 tỷ đồng đối với gói thầu xây lắp, hàng hóa, hỗn hợp).

Nhiều gói thầu mà Công ty Thanh Bình được chỉ định (như gói Hồ lắng bùn Nhà máy nước An Châu trị giá hơn 581 triệu đồng, gói Nhà máy nước Cái Dầu trị giá hơn 639 triệu đồng) đều nằm trong hạn mức này. Về mặt quy trình, việc áp dụng chỉ định thầu có thể không sai luật.

Trao đổi với phóng viên Báo Tri thức và Cuộc sống, Luật sư Nguyễn Văn Lập, Đoàn Luật sư TPHCM, phân tích: "Chỉ định thầu là một hình thức lựa chọn nhà thầu đặc biệt, được áp dụng trong những trường hợp cụ thể nhằm đáp ứng yêu cầu về tiến độ hoặc tính chất đặc thù của gói thầu. Tuy nhiên, tinh thần của Luật Đấu thầu luôn khuyến khích việc áp dụng các hình thức lựa chọn nhà thầu cạnh tranh hơn như đấu thầu rộng rãi hay chào hàng cạnh tranh, ngay cả khi gói thầu đủ điều kiện chỉ định thầu."

Luật sư Lập nhấn mạnh: "Việc một chủ đầu tư liên tục chỉ định thầu cho một nhà thầu 'quen mặt' với tỷ lệ tiết kiệm chỉ dao động từ 3-5% cần được giám sát chặt chẽ. Cần làm rõ liệu việc này có dấu hiệu của việc 'chia nhỏ' gói thầu để lẩn tránh đấu thầu rộng rãi hay không (một hành vi có thể bị xem xét theo các quy định về hành vi bị cấm), hoặc có tạo ra sự ưu ái bất bình đẳng cho một nhà thầu cụ thể hay không. Trách nhiệm giải trình của người có thẩm quyền phê duyệt là rất quan trọng."

Tính cạnh tranh trong đấu thầu rộng rãi và vai trò của hồ sơ mời thầu

Vấn đề đáng quan tâm hơn là tính cạnh tranh trong các gói thầu rộng rãi. Việc một liên danh là nhà thầu duy nhất nộp hồ sơ sau khi đã gia hạn thời gian đóng thầu, như tại Gói thầu số 07 (Trạm biến áp) do Ban Quản lý dự án đầu tư xây dựng và Khu vực phát triển đô thị tỉnh An Giang mời thầu, hay tỷ lệ tiết kiệm chỉ đạt 1,22%, đặt ra câu hỏi về chất lượng của công tác mời thầu và mức độ cạnh tranh thực sự.

Chuyên gia đấu thầu Đỗ Phạm Giang cho rằng, hiệu quả kinh tế là một trong những mục tiêu quan trọng nhất của đấu thầu. "Tỷ lệ tiết kiệm là một chỉ số tham khảo quan trọng. Mặc dù một tỷ lệ tiết kiệm thấp không tự nó khẳng định có tiêu cực, nhưng nếu hiện tượng này lặp đi lặp lại tại một chủ đầu tư và gắn liền với một nhà thầu cụ thể, thì đó là một dấu hiệu cảnh báo."

Ông Giang phân tích thêm: "Khi một gói thầu chỉ có một nhà thầu tham gia, tính cạnh tranh gần như không tồn tại. Điều này đặt ra trách nhiệm lớn cho chủ đầu tư và bên mời thầu trong việc xây dựng hồ sơ mời thầu chất lượng. Liệu hồ sơ mời thầu có đưa ra các yêu cầu quá cao hoặc các điều kiện đặc thù nhằm hạn chế sự tham gia của các nhà thầu khác hay không?"

Dưới góc độ pháp lý, Luật sư Nguyễn Văn Lập viện dẫn: "Điều 16 của Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 đã quy định rất chi tiết các hành vi bị cấm trong hoạt động đấu thầu. Các hành vi này bao gồm cả việc 'nêu điều kiện trong hồ sơ mời thầu nhằm hạn chế sự tham gia của nhà thầu hoặc nhằm tạo lợi thế cho một hoặc một số nhà thầu gây ra sự cạnh tranh không bình đẳng'. Pháp luật luôn hướng tới việc tạo ra một sân chơi bình đẳng, nơi các nhà thầu có đủ năng lực đều có cơ hội như nhau. Nếu có dấu hiệu vi phạm điều này, cần phải được làm rõ để đảm bảo tính nghiêm minh của pháp luật."

Tăng cường giám sát và trách nhiệm giải trình

Mục tiêu cuối cùng của hoạt động đấu thầu là lựa chọn được nhà thầu tốt nhất với chi phí hợp lý nhất. "Vai trò của các đơn vị thẩm định hồ sơ mời thầu và thẩm định kết quả lựa chọn nhà thầu là vô cùng quan trọng trong việc đảm bảo quá trình này diễn ra khách quan, đúng luật theo quy định tại Nghị định 214/2025/NĐ-CP và Thông tư 79/2025/TT-BTC. Họ là những 'người gác cổng' quan trọng để đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn," chuyên gia Đỗ Phạm Giang nhấn mạnh.

Hoạt động đấu thầu luôn là một lĩnh vực nhạy cảm, ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả sử dụng vốn đầu tư. Việc phản ánh các hiện tượng bất thường như tỷ lệ trúng thầu cao đột biến, sự tập trung vào một chủ đầu tư hay các dấu hiệu thiếu cạnh tranh là cần thiết để hướng tới một thị trường đấu thầu lành mạnh hơn.

Để đảm bảo các nguyên tắc cạnh tranh, công bằng, minh bạch và hiệu quả kinh tế được thực thi đầy đủ, cần có sự vào cuộc quyết liệt hơn của các cơ quan quản lý nhà nước về đấu thầu trong công tác thanh tra, kiểm tra, giám sát. Đồng thời, việc nâng cao trách nhiệm giải trình của các chủ đầu tư, bên mời thầu và tăng cường giám sát của cộng đồng, báo chí là những giải pháp quan trọng để hoạt động đấu thầu ngày càng đi vào thực chất, mang lại lợi ích tối đa cho nhà nước và xã hội./.