Tại Kỳ họp thứ 9, Quốc hội khóa XV, các đại biểu Quốc hội đã nghe tờ trình và báo cáo thẩm tra dự án Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.
Một trong những nội dung quan trọng thu hút sự quan tâm của dư luận và giới nghiên cứu là quy định tại Điều 21 của dự thảo luật, về việc miễn trách nhiệm hình sự đối với các rủi ro xảy ra trong quá trình nghiên cứu, triển khai, thử nghiệm, chuyển giao công nghệ – nếu các hoạt động đó được thực hiện đúng quy định pháp luật, đúng mục tiêu, nội dung đã được phê duyệt.
Ngày 12/5, Đại biểu Quốc hội, GS.TS Hoàng Văn Cường (doàn Hà Nội) đã có trao đổi bên hành lang Quốc hội về dự thảo Luật cũng như nội dung đáng chú ý trên.
Chuyển đổi căn bản tư duy đầu tư cho khoa học
Đại biểu Quốc hội Hoàng Văn Cường cho hay, điểm đổi mới lớn nhất trong dự thảo Luật Khoa học và Công nghệ lần này chính là việc thể chế hóa các quan điểm đã nêu trong Nghị quyết số 57 của Trung ương về phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.
“Trước đây, chúng ta đầu tư cho khoa học công nghệ giống như đầu tư cho hoạt động chi tiêu thường xuyên. Cách làm đó mang tính hành chính, không khuyến khích tìm tòi, sáng tạo cái mới. Giờ chuyển sang đầu tư theo cơ chế quỹ, nghĩa là chấp nhận rủi ro, chấp nhận thất bại, thậm chí chấp nhận đầu tư mà không có kết quả như kỳ vọng ban đầu. Đó mới là tư duy đầu tư đúng cho khoa học”, đại hiểu Hoàng Văn Cường phân tích.
Theo đại biểu Hoàng Văn Cường, chính điều này sẽ tạo động lực để các nhà khoa học mạnh dạn bắt tay vào những đề tài mới, dù chưa chắc đã thành công. Còn trong trường hợp thành công, kết quả có thể tạo ra những giá trị hoàn toàn mới, những đột phá thực sự về mặt khoa học. Và đó chính là điều làm nên bản chất của nghiên cứu khoa học: tìm kiếm cái chưa từng tồn tại.
Cùng với việc trao quyền cho nhà khoa học "dấn thân", đại biểu Hoàng Văn Cường đánh giá, dự thảo luật sửa đổi lần này cũng mở đường rõ ràng hơn cho quá trình nghiên cứu được chuyển hóa thành sản phẩm ứng dụng. Theo đó, các chính sách hỗ trợ, như chính sách chuyển giao công nghệ, cơ chế chuyển giao, cơ chế xác nhận quyền sở hữu trí tuệ trong lĩnh vực khoa học – công nghệ cũng đã được quy định rõ trong dự thảo luật.
“Khác với trước đây, khi nhiều công trình nghiên cứu hoàn thành nhưng không dám chuyển giao vì thiếu cơ chế, thiếu quy định thử nghiệm, thì nay luật đã có những điều khoản cụ thể, rõ ràng hơn. Nhờ đó, các nhà khoa học sẽ không còn phải lo lắng về việc “xin phép” sau khi nghiên cứu xong, hay phải bỏ dở kết quả vì không dám đưa vào ứng dụng thực tiễn”, ông Cường nói.
Miễn trách nhiệm hình sự: tạo động lực “về đích”
Đại biểu Hoàng Văn Cường đánh giá, một trong những điểm nhấn của dự thảo luật lần này là quy định rõ việc miễn trách nhiệm hình sự đối với những trường hợp nghiên cứu không thành công. Quy định này chính là một hình thức khuyến khích để hoạt động khoa học phát triển tốt hơn.
Bởi một nghiên cứu khoa học không đạt kết quả cuối cùng không có nghĩa là nhà nghiên cứu không làm việc. Trong khoa học, không thể biết trước sản phẩm tương lai sẽ như thế nào. Nghiên cứu khoa học là hành trình tạo ra cái mới, mà cái mới chính là những điều chưa từng tồn tại, chưa ai biết đến.
“Trong quá trình nghiên cứu và triển khai, có thể chúng ta sẽ đạt được những kết quả mới, nhưng cũng hoàn toàn có thể, dù đã đầu tư công sức, kinh phí và thời gian, kết quả vẫn không như kỳ vọng. Tuy nhiên, tất cả những hoạt động đó, từ lên kế hoạch, triển khai đến thử nghiệm đều là thật, đều tiêu tốn nguồn lực thực tế. Việc đích cuối cùng chưa đạt không có nghĩa là toàn bộ quá trình ấy là vô ích”, đại biểu Hoàng Văn Cường phân tích.
Thậm chí, đại biểu Cường cho rằng, những nghiên cứu không thành công cũng có giá trị nhất định: chúng chỉ ra những con đường sai, những cách tiếp cận không hiệu quả, những hướng đi không khả thi. Nhờ đó, người khác sẽ không tiếp tục đi lại những vết xe đổ đó, không lặp lại các thử nghiệm không mang lại kết quả. Chính từ những thất bại như vậy, khoa học mới tiến về phía trước.
Như vậy, quy định miễn trách nhiệm hình sự đối với những trường hợp nghiên cứu không thành công sẽ tạo động lực và khuyến khích các nhà khoa học. Khi đó, các nhà nghiên cứu sẽ mạnh dạn đầu tư vào việc khám phá cái mới, thay vì chỉ dám nghiên cứu những gì đã có sẵn.
“Họ sẽ chủ động tìm tòi, suy nghĩ về những điều có thể sáng tạo ra, không còn e ngại trước rủi ro. Theo tôi, đó chính là đích đến của khoa học – phải là tìm ra cái mới, chứ không chỉ dựa vào cái đã có”, ông Cường nói.
Điều 21 về Nguyên tắc loại trừ trách nhiệm trong hoạt động thử nghiệm, Dự thảo luật Khoa học và Công nghệ quy định: Cơ quan có thẩm quyền cho phép thử nghiệm, tổ chức, cá nhân trực tiếp thẩm định, cấp phép, kiểm soát, đánh giá thử nghiệm được loại trừ các trách nhiệm khi đã thực hiện đúng, đủ các quy định về thử nghiệm trừ trường hợp đã biết hoặc buộc phải biết về nguy cơ rủi ro đối với quá trình thử nghiệm nhưng không áp dụng đầy đủ biện pháp phù hợp để ngăn ngừa, hạn chế mức độ thiệt hại có thể xảy ra.
Giải trình trước Quốc hội thêm về quy định giao quyền tự chủ cho tổ chức nghiên cứu, chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu và đánh giá hiệu quả cuối cùng của nghiên cứu trong đó có điều 21, Phó Thủ tướng Lê Thành Long cho biết, cơ sở nghiên cứu được tự chủ, tự chịu trách nhiệm triển khai các hoạt động nghiên cứu, xây dựng bộ máy, chi tiêu theo cơ chế khoán chi.
Tuy nhiên, việc giao tự chủ cho tổ chức nghiên cứu, chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu không có nghĩa là buông lỏng trách nhiệm, mà để tạo cơ chế linh hoạt hơn để khuyến khích đổi mới.
"Sự dám chấp nhận rủi ro sẽ tạo động lực cho các nhà khoa học theo đuổi những vấn đề thách thức, đưa khoa học tiến xa hơn và mang lại những đột phá quan trọng. Những nghiên cứu không đạt mục tiêu ban đầu mang lại bài học quý giá, giúp tránh lặp lại sai lầm trong tương lai hoặc mở ra những hướng đi mới tiềm năng. Thêm vào đó, cơ chế đánh giá hiệu quả gắn với giao kinh phí đảm bảo tài chính nghiên cứu được phân bổ một cách hợp lý và tạo động lực nâng cao chất lượng khoa học, công nghệ”, Phó Thủ tướng nhấn mạnh.
Thẩm tra dự án luật, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội Lê Quang Huy đề nghị nghiên cứu điều chỉnh để phù hợp với Bộ luật Hình sự, chỉ loại trừ trách nhiệm khi tuân thủ đúng quy trình và biện pháp phòng ngừa, cần làm rõ khái niệm "đã biết hoặc buộc phải biết về rủi ro" để bảo đảm thống nhất trong triển khai thực hiện, xác định loại trừ trách nhiệm trong hoạt động thử nghiệm.
Mời quý độc giả xem video GS.TS Hoàng Văn Cường chia sẻ về hai đòn bẩy cho giáo dục đại học. Video do PV Tri thức và Cuộc sống thực hiện.
