Trong lịch sử Việt Nam, Lý Huệ Tông là một trong những vị vua có số phận bi thương và u uẩn nhất. Là vị hoàng đế cuối cùng thực sự trị vì triều Lý, ông không chỉ chứng kiến sự rệu rã của một vương triều từng hưng thịnh hơn hai thế kỷ mà còn trở thành nhân vật bi kịch giữa xoáy lốc suy tàn của quyền lực, khi ngai vàng trở thành gánh nặng, thân phận đế vương hóa thành bi thương và cái chết của ông là dấu chấm buồn cho một triều đại từng huy hoàng.

Từ Đông cung Thái tử đến ngai vàng đầy rạn vỡ

Ngược dòng lịch sử, Lý Huệ Tông tên thật là Lý Sảm, con trai trưởng của vua Lý Cao Tông. Ông sinh năm 1194, trong bối cảnh triều Lý đang bước vào giai đoạn suy yếu. Từ khi còn là Đông cung Thái tử, Lý Sảm đã sớm chứng kiến cuộc khủng hoảng nội bộ giữa triều đình và tầng lớp quý tộc địa phương, đặc biệt là sự trỗi dậy của họ Trần – một gia tộc có thế lực quân sự đang lên. Trong thời gian chạy loạn chiến tranh nông dân do Quách Bốc gây ra năm 1209, Lý Sảm phải chạy vào Hải Ấp (nay thuộc Thái Bình) và trú nhờ gia đình họ Trần. Tại đây, ông được Trần Lý che chở và sau đó cưới con gái của Trần Lý là Trần Thị Dung. Chính nhờ sự ủng hộ của họ Trần, Lý Sảm mới có thể quay về kinh thành, dẹp loạn và lên ngôi năm 1210 sau khi Lý Cao Tông qua đời.

Bên trong điện thờ của đền Đô (Bắc Ninh), nơi thờ Lý Huệ Tông cùng 7 vị vua khác của nhà Lý. Ảnh: Quốc Lê.

Tuy nhiên, ngai vàng ông kế thừa không còn là ngai vàng của quyền lực tuyệt đối. Triều đình nhà Lý thời điểm đó đã rệu rã bởi những cuộc tranh giành quyền lực giữa các thế lực đại thần, sự suy yếu của thiết chế trung ương, và đặc biệt là sự trỗi dậy mạnh mẽ của thế lực họ Trần. Trong suốt hơn mười năm trị vì (1210–1224), Lý Huệ Tông ngày càng bị đẩy vào thế cô lập và bất lực. Trong khi ông dường như không có khả năng tự mình củng cố quyền lực thì Trần Tự Khánh, Trần Thủ Độ và các thành viên họ Trần từng bước kiểm soát các lĩnh vực then chốt của triều đình, từ quân đội, tài chính cho đến nhân sự.

Thoái vị trong tuyệt vọng và cái chết lặng thầm giữa chùa vắng

Thất vọng với tình thế bị kìm kẹp, tâm lý bất ổn của Lý Huệ Tông ngày càng trở nên nghiêm trọng. Theo ghi chép trong Đại Việt sử ký toàn thư, ông có biểu hiện của chứng loạn thần kinh, có lúc phát bệnh “gào thét, bỏ chạy khỏi cung điện” và không thể điều hành triều chính một cách bình thường. Giữa lúc rối ren, ông không có con trai kế vị mà chỉ có hai con gái – trong đó có Lý Phật Kim (Lý Chiêu Hoàng). Năm 1224, trong một quyết định gây chấn động lịch sử, ông nhường ngôi cho con gái khi cô bé mới khoảng 7 tuổi. Quyết định này mang vẻ ngoài là tự nguyện nhưng kỳ thực là hệ quả tất yếu của một vị vua mất phương hướng, mất quyền lực và bị bao vây bởi những kẻ thao túng triều đình.

Sau khi rời khỏi ngai vua, Lý Huệ Tông xuất gia đi tu và sống trong thân phận của một nhà sư, nhưng vẫn không thoát khỏi vòng vây chính trị. Chỉ hơn một năm sau, khi triều Trần đã thay thế nhà Lý sau cuộc hôn nhân giữa Lý Chiêu Hoàng và Trần Cảnh, và Lý Huệ Tông trở thành mối đe dọa tiềm tàng cho sự ổn định của vương quyền mới. Dưới áp lực chính trị, ông bị ép phải thắt cổ tự tử vào năm 1226 tại chùa Chân Giáo ở kinh thành Thăng Long. Cái chết của Lý Huệ Tông là cái chết âm thầm, không án lệnh, không phiên tòa, như một hơi thở cuối cùng đầy lạnh lẽo của vương triều Lý trong lịch sử Việt Nam.

Bi kịch của Lý Huệ Tông không chỉ nằm ở chỗ ông là vị vua chứng kiến sự sụp đổ triều đại của mình, mà còn ở chỗ ông là nạn nhân của sự tan rã từ bên trong, sự thao túng của các thể lực hậu trường và sự tuyệt vọng trong tâm hồn của chính mình. Lý Huệ Tông là hiện thân của một khúc quanh lịch sử mà ở đó, ngai vàng không còn là niềm kiêu hãnh mà trở thành biểu tượng của bất lực, suy sụp và kết thúc. Nhà Lý – từng là triều đại Phật giáo rực rỡ, từng có những hoàng đế khai sáng mạnh mẽ như Lý Thái Tổ, Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông, Lý Nhân Tông – lại kết thúc bằng hình ảnh một hoàng đế bất ổn tinh thần, bị ép lựa chọn kết thúc cuộc đời trong tĩnh lặng.

Nếu nhìn từ một lăng kính nhân văn, Lý Huệ Tông xứng đáng được cảm thông hơn là phán xét. Ông là nạn nhân của thời thế, của cấu trúc quyền lực đổ vỡ và của những thế lực mới trỗi dậy đầy thực dụng và không khoan nhượng. Bi kịch của ông không chỉ là bi kịch của cá nhân, mà còn là bi kịch của một giai đoạn lịch sử mà quyền lực đã rời xa ngai vàng để chuyển vào tay những kẻ thao túng hậu trường.

----------------------

Tài liệu tham khảo:

Việt sử giai thoại. Nguyễn Khắc Thuần. NXB Giáo Dục, 2005.

Việt Nam sử lược. Trần Trọng Kim. NXB Văn hóa Thông tin, 2021.

Đại Việt sử ký toàn thư. Quốc sử quán triều Lê. NXB Văn học, 2022.