Trên toàn thế giới, hơn 80 triệu người sống ở độ cao ít nhất 8.202 feet (2.500 mét) so với mực nước biển, chủ yếu ở Nam Mỹ, Trung Á và Đông Phi.
Một số khu định cư lâu dài nhất bao gồm Wenquan ở tỉnh Thanh Hải của Trung Quốc, ở độ cao đáng kinh ngạc là 15.980 feet (4.870 m) so với mực nước biển và Korzok ở Ấn Độ, khoảng 15.000 feet (4.572 m) so với mực nước biển.
Tuy nhiên, có một nơi vượt lên trên tất cả. Ẩn mình trong dãy Andes của Peru là một thị trấn có biệt danh là "Thiên đường của quỷ". Có tên chính thức là La Rinconada, 50.000 cư dân ở đây sống ở độ cao từ 16.404 feet (5.000 m) đến 17.388 feet (5.300 m) so với mực nước biển, khiến nơi đây trở thành khu định cư lâu dài cao nhất trên Trái đất.
Ảnh minh họa.
Cuộc sống ở La Rinconada vô cùng khó khăn. Không có nước sinh hoạt, hệ thống thoát nước hoặc xử lý rác thải . Thực phẩm được nhập khẩu từ những vùng có độ cao thấp hơn và điện chỉ được lắp đặt ở thị trấn vào những năm 2000.
Thị trấn này nổi tiếng với nghề khai thác vàng, khởi đầu là một khu định cư khai thác tạm thời cách đây hơn 60 năm . Nhưng cái giá của vàng là cư dân phải sống trong điều kiện khắc nghiệt với áp suất oxy lên tới một nửa so với mực nước biển.
Bệnh say núi
Nếu bạn không sinh ra ở độ cao lớn và mạo hiểm đến những độ cao như La Rinconada, một trong những thay đổi đầu tiên mà bạn nhận thấy là nhịp thở và nhịp tim của bạn tăng lên. Điều này là do trong không khí có ít oxy hơn nên phổi và tim cần phải làm việc nhiều hơn để nuôi dưỡng các mô.
Cynthia Beall , một nhà nghiên cứu cho biết :“Khi bạn ở độ cao khoảng 4500 mét (14.763 ft), cùng một luồng không khí bạn hít vào ở đây (ở mực nước biển) có khoảng 60% phân tử oxy, vì vậy đó là một áp lực lớn”,giáo sư danh dự về nhân chủng học tại Đại học Case Western Reserve ở Ohio, nói với Live Science.
Lúc đầu, tỷ lệ huyết sắc tố - protein trong tế bào hồng cầu mang oxy - trong máu cũng sẽ giảm mạnh, Beall nói. Bà nói: Độ cao càng cao thì tất cả những phản ứng này sẽ càng mạnh mẽ. Một số người có thể mắc phải tình trạng gọi là say núi cấp tính (AMS) khi cơ thể cố gắng điều chỉnh để giảm lượng oxy. Điều này có thể gây ra các triệu chứng như đau đầu, mệt mỏi, buồn nôn và chán ăn.
Thông thường sau khoảng một hoặc hai tuần ở độ cao, nhịp tim và hơi thở của một người sẽ dịu lại một chút khi cơ thể bắt đầu tạo ra nhiều tế bào hồng cầu và huyết sắc tố hơn để bù đắp cho lượng oxy thấp trong không khí, Beall nói.
Thích nghi với độ cao
Tuy nhiên, người dân vùng cao, giống như những người sống ở La Rinconada, dường như đã thích nghi với môi trường ít oxy về nhiều mặt.
Beall nói:“Có bằng chứng khá tốt từ khắp nơi trên thế giới cho thấy thể tích phổi tăng nhẹ hoặc rất lớn đối với những người tiếp xúc với độ cao, đặc biệt là trước tuổi thiếu niên”.
Ví dụ, người dân vùng cao Andean thường có nồng độ huyết sắc tố cao trong máu khiến máu của họ đặc hơn. Mặc dù điều này cho phép người Andean mang nhiều oxy hơn trong máu nhưng điều đó cũng có nghĩa là họ dễ mắc phải một tình trạng gọi là say núi mãn tính (CMS). Điều này xảy ra khi cơ thể sản xuất quá nhiều tế bào hồng cầu.
CMS có thể xảy ra với những người sống ở độ cao hơn 10.000 feet (3.050 m) trong nhiều tháng hoặc nhiều năm và gây ra các triệu chứng như mệt mỏi, khó thở, đau nhức. Ước tính cứ bốn người ở La Rinconada thì có một người mắc chứng CMS.
Tatum Simonson , phó giáo sư y khoa tại Đại học California, San Diego, nói với Live Science rằng:“Cách điều trị tốt nhất cho CMS là đi đến độ cao thấp hơn. Tuy nhiên, đây không phải lúc nào cũng là giải pháp khả thi nếu ai đó có toàn bộ sinh kế ở một khu vực cụ thể”,bà nói. Việc truyền máu thường xuyên và dùng một loại thuốc gọi là acetazolamide, làm giảm sản xuất hồng cầu, có thể giúp giảm bớt phần nào cho bệnh nhân mắc CMS, mặc dù vẫn chưa rõ tính an toàn và hiệu quả của các phương pháp điều trị này về lâu dài.
Mặt khác, người dân vùng cao Tây Tạng, mặc dù cũng sống ở độ cao lớn, nhưng không có nồng độ hemoglobin tăng cao và do đó có nguy cơ phát triển CMS thấp. Thay vào đó, người ta tin rằng họ đã thích nghi với môi trường có lượng oxy thấp bằng cách có lưu lượng máu cao hơn qua cơ thể, Beall nói.
Cụ thể, người Tây Tạng mang đột biến gen có tên EPAS1 làm giảm lượng huyết sắc tố trong máu. Đột biến này được cho là được thừa hưởng từ những người anh em họ loài người đã tuyệt chủng của chúng ta, người Denisovan . Các đột biến ở EPAS1 gần đây cũng đã được tìm thấy ở một nhóm người dân vùng cao Andean mà các nhà khoa học hiện đang cố gắng nghiên cứu thêm.