Loại hình chiến trận này từng được Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn viết trong Binh thư yếu lược: “Dùng con trâu già, buộc dao sắc vào sừng, hai bên mình cặp tre sát vào chân để chúng không thể quay, trên lưng đội một ống pháo sắt lớn chứa một đấu thuốc. Thuốc để quanh co ở trong pháo, chứa những thuốc liệt hỏa, thần sa, thần hỏa.
Phàm khi quân giặc rất nhiều, quân ta ít, dùng trâu ấy xông vào, người ngựa gặp phải tức thì tan nát. Khi xông vào trận giặc, lửa phát pháo nổ, thế như sấm động, ầm một tiếng không kịp bịt tai. Dù khó nhọc ở trong mấy trùng vây của giặc cũng phá tan được”.
"Trâu lửa" giúp Nguyễn Hữu Cầu phá vòng vây
Trong sử Việt, trận đánh trâu lửa lớn nhất được sử sách ghi chép là khi Nguyễn Hữu Cầu phá vòng vây của quân chúa Trịnh ở Đồ Sơn (Hải Phòng).
Nguyễn Hữu Cầu (1712-1751) xuất thân trong gia đình nông dân nghèo ở huyện Thanh Hà, tỉnh Hải Dương. Có tài cả văn lẫn võ, lại bơi lội rất giỏi, được người đời gọi là quận He (tên một loài cá biển). Sống dưới thời suy thoái của chính quyền Lê - Trịnh, Nguyễn Hữu Cầu phất cờ khởi nghĩa, lấy Đồ Sơn làm căn cứ chiến đấu.
 |
| "Trâu lửa" - trận đánh gắn liền tên tuổi của Nguyễn Hữu Cầu. Ảnh tư liệu. |
Một lần, nghĩa quân của Nguyễn Hữu Cầu bị bao vây bốn phía, không còn đường thoát. Quân Trịnh tin chắc sẽ bắt được ông, đã bắc loa dụ hàng.
Bị bao vây ráo riết, Nguyễn Hữu Cầu huy động toàn bộ số trâu của nông dân trong vùng để phục vụ trận đánh “hỏa ngưu trận”. Theo đúng sách Binh thư yếu lược, Nguyễn Hữu Cầu cho buộc những mũi lao nhọn vào sừng và hai bên sườn từng con trâu. Sau đó, đuôi trâu được buộc giẻ tẩm nhựa thông và châm lửa đốt đồng loạt.
Bị nóng, đàn “trâu lửa” điên cuồng lao thẳng vào hàng ngũ quân Trịnh, húc và dẫm đạp dữ dội làm rối loạn đối phương. Lợi dụng thời cơ, Nguyễn Hữu Cầu tung quân chủ lực ra đánh khiến quân Trịnh tan vỡ.
Trận "Mèo lửa" của chúa Trịnh
Mèo lửa (hỏa miêu trận) được quân Trịnh dùng để phá khởi nghĩa do Lê Duy Mật lãnh đạo.
Lê Duy Mật là con trai vua Lê Dụ Tông của nhà Hậu Lê. Lớn lên trong bối cảnh quyền lực nhà Lê rơi hết vào tay chúa Trịnh, Lê Duy Mật tiến hành khởi nghĩa để giành lại quyền bính.
Sau nhiều năm giao tranh quyết liệt, đến năm 1763, quân Trịnh cuối cùng cũng đẩy được đội quân của Lê Duy Mật cố thủ ở vùng Trấn Ninh (Nghệ An). Năm 1769, chúa Trịnh Doanh quyết định mang quân vào Trấn Ninh để cùng “sống mái” với Lê Duy Mật.
Khi vào Trấn Ninh, đối mặt quân Trịnh là “thành cao, hào sâu” của Lê Duy Mật, không có cách gì phá được.
Theo sách Bình Ninh thực lục, thấy quân lính rất khó khăn khi đánh phá, vượt qua hệ thống phòng thủ hiểm yếu của Lê Duy Mật, một tiểu tướng của quân Trịnh tên Phạm Sinh có sáng kiến dùng mèo làm kế hỏa công.
Quân Trịnh đi thu bắt ở các làng bản quanh vùng được hàng trăm con mèo, dùng dầu thông, dầu trẩu tẩm đốt lửa, lại đánh trống. Quân sĩ hò reo làm mèo sợ hãi chạy về phía đồn lũy của đối phương, khiến cho cây cối bốc cháy, rào chắn, đồn lũy bằng tre bị thiêu rụi.
Bị tấn công bất ngờ, trước chiến thuật không thể lường trước, quân Lê Duy Mật hoàn toàn tan rã. Không còn đường sống, Lê Duy Mật cùng vợ con và thuộc hạ thân tín tự thiêu vào năm Canh Thân (1770).
"Đội quân mèo lửa" đã tạo ra một trận hỏa công chưa từng có trong lịch sử. Sau chiến thắng trở về, xét công ban thưởng, Phạm Sinh được phong phong làm Phấn dũng tướng quân, tước Quận công, vì vậy dân gian gọi ông với biệt danh là "Quận Mèo".