Đông Nam Á là một trong những khu vực đa dạng sinh học cao bậc nhất thế giới, nơi rừng mưa nhiệt đới, đất ngập nước và vùng núi cao nuôi dưỡng hàng nghìn loài động thực vật đặc hữu. Tuy nhiên, chính khu vực này cũng đang đứng ở tuyến đầu của biến đổi khí hậu toàn cầu. Những biến động cực đoan về thời tiết, kết hợp với áp lực phát triển kinh tế kéo dài nhiều thập niên, đang khiến động vật hoang dã phải trả một cái giá ngày càng đắt, cả về số lượng lẫn khả năng tồn tại lâu dài.

Biến đổi khí hậu ở Đông Nam Á không còn là dự báo xa xôi mà đã hiện diện rõ ràng qua các hiện tượng mưa cực đoan, lũ quét, hạn hán kéo dài và nhiệt độ trung bình tăng cao. Những thay đổi này tác động trực tiếp đến sinh cảnh tự nhiên, vốn đã bị thu hẹp nghiêm trọng bởi phá rừng, nông nghiệp công nghiệp và khai thác tài nguyên. Khi khí hậu trở nên bất ổn, các hệ sinh thái mất đi khả năng tự điều tiết, khiến động vật hoang dã – đặc biệt là các loài có phạm vi sinh sống hẹp – trở nên vô cùng dễ tổn thương.

Một cá thể đười ươi Tapanuli. Ảnh: Wikipedia.

Trường hợp đười ươi Tapanuli ở đảo Sumatra là minh họa điển hình cho mối liên hệ chặt chẽ giữa biến đổi khí hậu, suy thoái môi trường và nguy cơ tuyệt chủng. Với chưa đến 800 cá thể còn sót lại, loài linh trưởng này vốn đã đứng bên bờ vực do mất sinh cảnh kéo dài. Trận lũ lớn gần đây tại khu vực Batang Toru, được cho là chịu tác động đồng thời của mưa cực đoan và nạn phá rừng, đã gây ra lở đất trên diện rộng, cuốn trôi rừng, thức ăn và nơi trú ẩn của đười ươi Tapanuli. Các nhà khoa học cảnh báo rằng chỉ một tỷ lệ tử vong nhỏ ở các cá thể trưởng thành cũng đủ làm sụp đổ toàn bộ quần thể. Trong bối cảnh ấy, biến đổi khí hậu không còn là một yếu tố gián tiếp, mà trở thành tác nhân đẩy nhanh quá trình tuyệt chủng.

Không chỉ đười ươi Tapanuli, nhiều loài khác ở Đông Nam Á đang chịu sức ép tương tự. Voi châu Á mất dần hành lang di cư do rừng bị chia cắt, lại phải đối mặt với hạn hán và lũ lụt bất thường khiến nguồn nước và thức ăn suy giảm. Hổ Đông Dương và báo hoa mai bị dồn vào những mảnh rừng nhỏ, nơi chỉ một đợt cháy rừng do nắng nóng kéo dài cũng có thể xóa sổ toàn bộ quần thể địa phương. Ở các vùng ven biển, rạn san hô bị tẩy trắng do nước biển ấm lên, kéo theo sự suy giảm của cá và các loài sinh vật phụ thuộc vào hệ sinh thái này.

Điều đáng lo ngại là tác động của biến đổi khí hậu ở Đông Nam Á hiếm khi diễn ra đơn lẻ. Nó thường cộng hưởng với các hoạt động của con người, tạo thành “hiệu ứng chồng lấn” nguy hiểm. Phá rừng làm mất khả năng giữ nước của đất, khiến mưa lớn dễ biến thành lũ quét. Khai thác khoáng sản và xây dựng thủy điện làm suy yếu cấu trúc địa hình, gia tăng nguy cơ sạt lở. Khi thiên tai xảy ra, động vật hoang dã không chỉ mất sinh cảnh mà còn mất khả năng di chuyển đến những khu vực an toàn hơn, vì các hành lang sinh thái đã bị cắt đứt từ trước.

Voi châu Á. Ảnh: Wikipedia.

Biến đổi khí hậu cũng làm đảo lộn các chu kỳ sinh học tinh tế mà động vật hoang dã phụ thuộc. Nhiệt độ tăng và mùa mưa thay đổi ảnh hưởng đến thời điểm ra hoa, kết trái của thực vật, khiến nhiều loài thú và chim không còn đồng bộ giữa mùa sinh sản và nguồn thức ăn. Với những loài sinh sản chậm như đười ươi, voi hay tê giác, bất kỳ gián đoạn nào trong chu kỳ này đều để lại hậu quả kéo dài nhiều thế hệ.

Từ câu chuyện của đười ươi Tapanuli có thể thấy rõ một thực tế: bảo tồn động vật hoang dã ở Đông Nam Á không thể tách rời cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Việc chỉ tập trung cứu từng loài mà bỏ qua bức tranh khí hậu và phát triển tổng thể sẽ không đủ để đảo ngược xu hướng suy giảm. Ngược lại, nếu tiếp tục coi rừng, núi và hệ sinh thái tự nhiên là “vùng hy sinh” cho tăng trưởng kinh tế ngắn hạn, thì mỗi đợt thiên tai trong tương lai sẽ càng khốc liệt hơn, không chỉ với động vật mà cả với con người.

Cái giá mà động vật hoang dã Đông Nam Á đang phải trả cho biến đổi khí hậu là lời cảnh báo rõ ràng về giới hạn của thiên nhiên. Bảo vệ những loài như đười ươi Tapanuli không chỉ là giữ lại một biểu tượng đa dạng sinh học, mà còn là phép thử cho khả năng của xã hội trong việc lựa chọn con đường phát triển bền vững, nơi khí hậu, hệ sinh thái và sự sống được đặt ở vị trí trung tâm.