Phạm Văn Xảo quê ở đất Thăng Long. Khi Lê Lợi chuẩn bị khởi nghĩa ở Lam Sơn, Phạm Văn Xảo đã hăng hái tham gia. Năm 1418, khởi nghĩa Lam Sơn bùng nổ, Lê Lợi xưng là Bình Định Vương, Phạm Văn Xảo được trao chức Khu Mật Đại sứ. Trong suốt 10 năm của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, tướng quân Phạm Văn Xảo đã lập nhiều công lao vẻ vang.
Ninh Kiều máu chảy thành sông
Năm 1426, sau khi đã giải phóng được một vùng đất rộng lớn liên hoàn từ Thanh Hóa trở vào Nam, Lê Lợi và bộ chỉ huy Lam Sơn quyết định tấn công ra Bắc. Các tướng thân tín của Lê Lợi được chia chỉ huy ba đạo quân tiến ra Bắc:
- Phạm Văn Xảo, Lý Triện, Trịnh Khả và Đỗ Bí, đạo quân thứ nhất.
- Bùi Bị, Lưu Nhân Chú, Lê Trương và Lê Ninh, đạo quân thứ hai.
- Đinh Lễ, Nguyễn Xí, đạo quân thứ ba.
Ngày 12 tháng 8 năm Bính Ngọ (13/9/1426), đạo quân thứ nhất đã giành được chiến thắng đầu tiên tại Ninh Kiều (vùng đất nay thuộc xã Ngọc Sơn, Chương Mỹ, Hà Nội). Đây là nơi có địa hình rất hiểm trở: trên là dãy Ninh Sơn, dưới là dòng sông Ninh Giang (sông Đáy), đạo quân thứ nhất đã bố trí mai phục sẵn ở đấy. Phạm Văn Xảo dẫn một bộ phận nhỏ đến giả vờ tập kích bất ngờ vào thành Đông Quan.
Tướng giặc ở đấy là Trần Trí, thấy quân Phạm Văn Xảo quá ít, liền xông ra đánh. Phạm Văn Xảo vờ thua chạy về phía Ninh Kiều. Trần Trí chủ quan, cứ thế hô quân đuổi theo. Quân giặc lọt vào ổ mai phục, bị quân Lam Sơn xông ra đánh tới tấp, chết tại chỗ trên hai ngàn tên. Trần Trí hốt hoảng dẫn tàn quân chạy thẳng về Đông Quan.
 |
| Tranh minh họa. |
Lập công lớn tại Tam Giang
Sau trận đánh quan trọng này, đạo quân thứ nhất xây dựng, củng cố Ninh Kiều thành căn cứ do các tướng Lý Triện và Đỗ Bí chỉ huy để uy hiếp thành Đông Quan. Phạm Văn Xảo và Trịnh Khả dẫn quân lên vùng Tam Giang (Vĩnh Phúc cũ). Sẵn sàng đánh viện binh của giặc.
Tại Tam Giang, Phạm Văn Xảo lại lập công lớn. Ông trực tiếp chỉ huy trận Xa Lộc diễn ra ác liệt vào tháng 11/1426, đánh tan viện binh của giặc do tướng Vương An Lão chỉ huy, hùng hổ từ Vân Nam tiến sang. Giặc bị giết tại trận trên một ngàn tên. Vương An Lão hốt hoảng chạy vào thành Tam Giang. Sau chiến thắng Xa Lộc, Phạm Văn Xảo để lại một bộ phận lực lượng vây thành Tam Giang, còn phần lớn quân sĩ thì về Ninh Kiều phối hợp với các tưởng Lý Triện và Đỗ Bí. Các tưởng Đinh Lễ và Nguyễn Xí cũng đã đem quân đến Ninh Kiều khiến cho tương quan lực lượng có lợi cho nghĩa quân Lam Sơn.
Nhưng cũng đúng vào lúc đó, nhà Minh lại sai tướng Vương Thông đem năm vạn quân sang cứu viện, quân giặc trong thành Đông Quan khoảng mười vạn. Nghĩa quân Lam Sơn ở Ninh Kiều có gần năm ngàn quân phải đối đầu với lực lượng rất mạnh của quân giặc.
Vương Thông vừa đến Đông Quan đã lập tức chia quân làm ba mũi chiếm đóng ba vị trí quan trọng: Thanh Oai, Sa Đôi và Cổ Sở dự tính nhất loạt đánh vào Ninh Kiều.