Gia Cát Lượng (181 – 234), tự Khổng Minh, hiệu Ngọa Long tiên sinh, được biết đến là một trong những nhà chính trị, nhà quân sư kiệt xuất bậc nhất trong lịch sử Trung Quốc thời Tam Quốc. Ông cũng là nhân vật nổi bật trong tiểu thuyết Tam quốc diễn nghĩa của La Quán Trung - tác phẩm đã góp phần đưa tên tuổi Khổng Minh trở nên lừng lẫy khắp thế giới.
Với tài năng "thần cơ diệu toán", Gia Cát Lượng được xem là chiến lược gia thiên tài, để lại nhiều triết lý thâm sâu mang tính trường tồn. Một trong những câu nói nổi tiếng nhất của ông – "Mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên" – đã trở thành kim chỉ nam cho bao thế hệ sau.
Trong Tam quốc diễn nghĩa, hồi 103 ghi lại một tình tiết đầy kịch tính: Gia Cát Lượng bày mưu đốt cháy cha con Tư Mã Ý trong cốc bằng cách dùng củi khô, bó đuốc và mìn nổ. Tuy nhiên, khi lửa bùng lên dữ dội thì cuồng phong nổi dậy, mưa lớn như trút khiến toàn bộ kế hoạch hóa thành vô ích. Tư Mã Ý thừa cơ phá vòng vây, thoát chết trong gang tấc. Trước biến cố ấy, Khổng Minh chỉ biết ngửa mặt than: "Mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên, không thể cưỡng ép!".
Câu nói tưởng chừng đơn giản nhưng đã chứa đựng triết lý sâu xa về sự thành bại trong cuộc đời. Nó phản ánh niềm tin rằng dù con người có tài thao lược đến đâu, nỗ lực xoay chuyển càn khôn thế nào thì vẫn khó thoát khỏi sự an bài của thiên mệnh. Lưu Bị lập nên nhà Thục, Tôn Quyền giữ vững Đông Ngô, Tào Tháo nắm thiên tử hiệu lệnh chư hầu, hay Quan Vũ bại trận ở Mạch Thành – tất cả đều là những minh chứng cho "ý trời".
Từ đó có thể thấy được, nỗ lực cá nhân của một người, cái "nhân" trong "mưu sự tại nhân", dù có cao thâm đến đâu cũng chỉ đạt tới trình độ có hạn. Còn cái "thiên" trong thiên thời, địa lợi, nhân hòa mới là yếu tố gây ảnh hưởng lớn nhất, là điểm mấu chốt quyết định một việc thành hay bại. Triết lý này nhắc nhở các thế hệ sau về tầm quan trọng của sự chuẩn bị (mưu sự tại nhân) nhưng cũng phải có sự khiêm tốn, chấp nhận những yếu tố nằm ngoài tầm kiểm soát của con người (thành sự tại thiên).
Triết lý "Mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên" của Gia Cát Lượng không chỉ khắc họa tầm vóc của một bậc trí giả thời loạn, mà còn là bài học sâu sắc cho muôn đời về sự khiêm nhường, chấp nhận giới hạn của con người trước sức mạnh vĩ đại của thiên mệnh.
Triết lý này tiếp tục là nguồn cảm hứng và bài học sâu sắc, giúp con người hiểu rõ hơn về sự cân bằng giữa nỗ lực cá nhân và những yếu tố nằm ngoài tầm kiểm soát, từ đó biết chấp nhận và tiếp tục tiến bước dù gặp phải thất bại.
