Hình ảnh những người hát xẩm hầu hết
là bị khiếm thị, dắt díu nhau thành các nhóm nhỏ với cây đàn nhị trên
tay và những lời ca lay động lòng người, dường như khó phai mờ trong kí
ức của người dân Hà Nội.
Ông Tổ nghề hát xẩm
Nhạc sĩ Thao Giang, Phó Giám đốc Trung tâm Văn hóa Âm nhạc Nghệ thuật
Việt Nam cho biết: "Theo truyền thuyết ghi lại nghề hát xẩm ra đời từ
thời nhà Trần cách đây hơn 700 năm, ông tổ nghề là Thái tử Trần Quốc
Đĩnh. Trước đó Trần Quốc Đĩnh và anh trai Trần Quốc Toán xảy ra mẫu
thuẫn trong quá trình phân chia quyền lực. Thái tử Trần Quốc Đĩnh bị anh
trai dụ vào rừng sâu rồi dùng chiếc gương soi vào mắt, chiếc gương phát
ra độc tố khiến mắt của Thái tử bị mù. Trần Quốc Đĩnh bỏ em trai giữa
rừng thiêng nước độc".
Thương xót cho số phận của Thái tử Quốc Đĩnh, thần linh đã ban cho nghề
ca hát để kiếm sống. Ông đi khắp nơi để hát, được người dân yêu mến.
Tiếng tăm của chàng trai hát hay đàn giỏi vang xa tới tận triều đình.
Vào một mùa xuân ngày 22/2 âm lịch, vua cho mời Quốc Đĩnh vào cung nhưng
ông đã từ chối và nguyện đi khắp dân gian dạy nghề hát xẩm cho những
người khiếm thị kiếm kế sinh nhai. Từ đó ngày 22/2 âm lịch được xem là
ngày giỗ tổ nghề hát xẩm.
Tưởng chừng hát xẩm ở Hà Nội bị "tuyệt chủng", nhưng nhờ có sự đam mê
xẩm, nhạc sĩ Thao Giang đã làm sống dậy môn nghệ thuật này. "Tôi yêu
thích hát xẩm từ nhỏ, giờ muốn khôi phục lại bộ môn nghệ thuật này. Hát
xẩm ở Hà Nội nó gắn liền trên những chuyến tàu điện. Những người hát xẩm
đa số bị khiếm thị, vợ dắt chồng, con dắt cha đi hát. Họ mang theo
chiếc nhị để kéo, chiếc chậu đồng để đệm nhạc và để đựng tiền khách trả.
Những bài hát họ tự sáng tác nhưng với âm thanh réo rắt, lời ca tha
thiết trữ tình khiến người nghe say đắm", nhạc sĩ Thao Giang cho biết.
 |
| Gánh hát xẩm từ thời Pháp thuộc. |
"Trùm xẩm" và 12 bà vợ
Nhạc sĩ Thao Giang cho hay, thế kỷ XX là thời kỳ thịnh vượng nhất của
hát xẩm. Hát xẩm được người dân rất thích thú và trọng dụng. Các bài hát
xẩm không còn mang tính giải trí đơn thuần mà còn kêu gọi mọi người đấu
tranh giành độc lập dân tộc, phản ảnh cảnh lầm than của người dân dưới
ách cai trị của thực dân Pháp. Nhà sử học Dương Trung Quốc nói rằng, hát
xẩm còn tham gia trong hoạt động kinh tế. Những "nghệ sĩ" hát xẩm đã
sáng tác ra các bài hát ca ngợi nhà kinh tế Bạch Thái Bưởi, đả kích bọn
tư bản phương Tây.
Nhạc sĩ Thao Giang đã từng gặp nhiều người hát xẩm trên tàu điện Hà Nội.
Trong đó có một người đàn ông khiếm thị, nhưng nổi danh cả vùng đất
kinh kỳ nhờ khả năng đàn hay hát xẩm giỏi. "Tôi rất may mắn được gặp ông
Nguyễn Văn Nguyên, mọi người đặt biệt danh cho ông là "trùm xẩm". Những
bài hát xẩm của ông không giống bất kỳ ai, ông tự sáng tác cả phần nhạc
và lời. Mỗi khi nghe ông hát mọi người rất mê mẩn, nghe cả ngày không
biết chán. Tài năng âm nhạc của ông đã thu phục trái tim nhiều người con
gái. Ông Nguyên có tới 12 bà vợ, hơn chục người con. Nhờ đi hát xẩm mà
ông mua được nhà cho vợ con ở", nhạc sĩ Thao Giang kể.
Tiếc rằng sau khi nhạc sĩ Thao Giang đi du học ở nước ngoài về, tìm lại
ông "trùm xẩm" đó nhưng không ai biết tung tích. Những năm 60 thế kỷ
trước có thời gian chính quyền bài xích hát xẩm, vì cho rằng nó phát
sinh hoạt động ăn mày, ăn xin gây mất trật tự xã hội nên đã dẹp bỏ. Nhạc
sĩ Thao Giang cũng nghe thông tin con cháu của cụ "trùm xẩm" Nguyên vẫn
sinh sống ở Hà Nội, nhưng không biết tìm họ ở đâu.