Về làng Nha Xá (xã Mộc Nam, huyện Duy Tiên, Hà Nam), nhiều người không khỏi bất ngờ khi ngôi làng nhỏ có tới hàng chục căn biệt thự cổ.
Sau nhiều biến cố thăng trầm, đa số các căn biệt thự đã được tu sửa, có căn bị dỡ nửa nhà. Tuy nhiên với những dấu tích còn sót lại, có thể nhận ra ngôi làng từng có thời kỳ rất hưng thịnh.
Ông Lê Thanh Kiếm (SN 1948) chủ nhân hiện tại của một căn nhà như vậy chia sẻ, vào những năm đầu thế kỷ 20, bố của ông - cụ Lê Cao Chẩm là một trong những thương gia buôn lụa giàu có.
 |
| Vợ chồng ông Lê Thanh Kiếm. |
Từ truyền thống dệt lụa của người dân trong làng, cụ Chẩm thu mua rồi mang đi khắp nơi rao bán. Những tấm lụa đẹp có giá trị như vàng nên cụ nhanh chóng phất lên.
Năm 1943, cụ quyết định thuê kiến trúc sư người Pháp thiết kế và xây dựng biệt thự với diện tích 70m2.
Khác với các biệt thự kiểu Pháp trong làng, cụ Chẩm xây nhà đơn giản hơn. Khu nhà bao gồm 1 gian lợp ngói âm dương, 1 căn nhà 2 tầng với cầu thang, nền nhà, ốp trần bằng gỗ.
Số gỗ này được vận chuyển từ nam ra bắc vì vậy thời gian xây dựng căn nhà mất đến gần một năm.
 |
| Dấu tích còn lại của biệt thự cổ. |
Vào năm 1948, tức 5 năm sau khi xây dựng căn nhà, ông Kiếm mới ra đời. Tuy nhiên, khi ông vừa tròn 1 tuổi thì mẹ ông mất. Cụ Chẩm ở lại, nuôi dưỡng 3 con thơ, 2 trai, 1 gái. Lúc đó, con trai cả của cụ tức anh trai ông Kiếm mới hơn 4 tuổi.
Nào ngờ, việc kinh doanh thời kỳ đó gặp nhiều khó khăn vì biến động xã hội, tuổi cụ Chẩm cũng đã cao nên không thể ra nước ngoài hay đi nam về bắc buôn bán vải như trước.
Cụ quanh quẩn ở nhà trồng cam, trồng chè, chăn nuôi và dạy dỗ các con khôn lớn trưởng thành.
“Chúng tôi càng lớn càng học giỏi. Tiền ăn học tốn kém trong khi tiền làm ra càng ngày càng khan. Bố tôi phải dỡ bỏ tầng 2 của căn nhà 2 tầng, lấy gạch, lấy gỗ và các vật liệu đem bán, kiếm tiền nuôi các con học”, ông Kiếm nhớ lại.
Theo lời ông Kiếm, số tiền bán vật liệu khi đó rất ít. Tuy nhiên, vì tuổi cao sức yếu, lại không còn cách nào khác nên cụ Chẩm đành đồng ý. Nhờ đó mà 2 cậu con trai của cụ là ông Kiếm và người anh cả của ông được ăn học cao hơn nhiều bạn cùng trang lứa trong làng.
Khi ông Kiếm chưa kịp tốt nghiệp ra trường thì cụ Chẩm mất đi. Kinh tế tiếp tục khó khăn, các con không còn chỗ dựa nên phần tầng 1 của căn nhà 2 tầng tiếp tục bị dỡ bỏ, lấy gạch mang bán.
Năm 2001, tức nhiều năm sau khi cụ Chẩm qua đời, vợ chồng ông Kiếm mới xây lại gian nhà trên nền đất của căn biệt thự 2 tầng cũ.
"Tôi là người cùng làng, thời trẻ, nghe nhiều người kể lại nhà của cụ rất to đẹp. Đặc biệt là căn nhà 2 tầng với cầu thang gỗ sang trọng. Nền nhà, trần nhà được ốp hoàn toàn bằng gỗ tạo cảm giác ấm áp về mùa đông, mát mẻ về mùa hè. Tuy nhiên, khi tôi về làm dâu thì căn nhà 2 tầng đó không còn nữa”, bà Phạm Thị Ngần (SN 1954) - vợ ông Kiếm, chia sẻ.
Theo bà Ngần, ngôi biệt thự do cụ Chẩm xây dựng hiện chỉ còn 1 gian nhà lợp ngói âm dương. Sau nhiều năm, gian nhà vẫn được giữ gần như nguyên vẹn. Các thành viên trong gia đình chỉ sắp xếp lại đồ đạc, mua thêm vật dụng để tiện sinh hoạt cho gia đình.
Người phụ nữ này cũng cho biết, kể từ khi về làm dâu, bà cũng chứng kiến thêm nhiều biến cố trong gia đình. Cuộc sống hai vợ chồng vô cùng vất vả. Tuy nhiên bà vẫn luôn tâm niệm sẽ giữ lại gian nhà của ông cha để làm nơi thờ tự tổ tiên.
"Dù thiếu thốn đến đâu tôi cũng không nghĩ đến chuyện bán nhà hay dỡ bỏ ngôi nhà cũ...", bà Ngần khẳng định.