Vào thế kỷ 16, khi những cánh buồm đầu tiên của thương nhân Bồ Đào Nha, Trung Hoa và Nhật Bản phấp phới trên sóng nước miền Trung, Hội An đã sớm trở thành một cửa ngõ nhộn nhịp mở ra thế giới. Thương cảng cổ này không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa, mà còn là điểm hội tụ của những luồng văn hóa, kỹ nghệ và tri thức hàng hải đến từ khắp nơi trên bản đồ toàn cầu. Giải mã tuyến hàng hải cổ từng kết nối Hội An với thế giới là hành trình nhìn lại thời kỳ vàng son của thương mại biển Đông Nam Á, khi Việt Nam giữ vai trò cầu nối giữa Đông và Tây trong thời đại thương thuyền vươn khơi.
Từ thế kỷ 15–16, cùng với sự suy yếu của các tuyến thương mại trên con đường tơ lụa lục địa, các cường quốc hàng hải phương Tây như Bồ Đào Nha, Hà Lan và Tây Ban Nha bắt đầu tìm đến châu Á bằng đường biển. Họ đi qua Ấn Độ Dương, vòng qua eo biển Malacca rồi tiến vào Biển Đông – nơi xuất hiện một điểm dừng lý tưởng: Hội An. Tọa lạc bên hạ lưu sông Thu Bồn, có cửa Đại và cảng sâu, lại nằm giữa tuyến hàng hải nối liền Nhật Bản – Trung Quốc – Đông Nam Á – Ấn Độ, Hội An trở thành một “trạm trung chuyển” quan trọng của thương nhân quốc tế. Những ghi chép cổ của người Bồ Đào Nha từ thế kỷ 16 gọi nơi này là “Faifo”, điểm đến thân thuộc của các đoàn tàu buôn chở tơ lụa, gốm sứ, tiêu, trầm hương, vàng bạc và đồ sắt thép.
Thương cảng Hội An được ví như một “Singapore của châu Á tiền hiện đại”. Ảnh: Quốc Lê.
Vào thời cực thịnh thế kỷ 17, thương cảng Hội An được ví như một “Singapore của châu Á tiền hiện đại”. Các thương nhân Nhật Bản gọi đây là “Hội An cảng”, lập nên khu phố riêng của họ với hàng chục ngôi nhà gỗ truyền thống, cầu Nhật Bản nổi tiếng và các thương điếm hoạt động tấp nập. Cùng thời, người Hoa lập nên khu Minh Hương, xây dựng hội quán Quảng Đông, Phúc Kiến, Triều Châu, mang đến phong cách kiến trúc và lễ hội riêng. Trong khi đó, các thương nhân Bồ Đào Nha và Hà Lan cũng chọn nơi đây làm nơi trao đổi hàng hóa, gửi thư từ, thậm chí lập kho hàng. Các tư liệu ghi lại rằng tàu Hà Lan của Công ty Đông Ấn từng ghé Hội An để mua tơ sống và đường, còn thương nhân Nhật thì đưa hàng ngọc trai, đồng, gươm, cùng hàng xa xỉ từ Nagasaki sang.
Những tuyến hàng hải nối Hội An với thế giới được xác định kéo dài từ bờ biển Việt Nam qua đảo Hải Nam, xuống eo biển Malacca, đến cảng Goa của Ấn Độ, rồi xa hơn là Trung Đông và châu Âu. Cũng nhờ tuyến đường ấy, hàng hóa của Đại Việt lần đầu tiên xuất hiện trong các kho hàng của Lisbon hay Amsterdam. Từ Hội An, gốm Chu Đậu và lụa tơ tằm được đóng trong thùng gỗ xuất sang Nhật, trong khi bạc, lưu huỳnh, và sắt từ Nhật lại cập bến Faifo để phân phối đi khắp vùng lục địa Đông Dương. Chính sự giao thương quốc tế ấy đã khiến Hội An trở thành một “nút thắt” quan trọng trong mạng lưới thương mại toàn cầu đầu tiên của nhân loại – mạng lưới mà các nhà sử học gọi là “toàn cầu hóa sớm”.
Hội An vẫn là minh chứng sống động cho một thời kỳ mà Việt Nam đã góp phần vào sự hình thành của thế giới toàn cầu hóa sớm trong lịch sử nhân loại. Ảnh: Quốc Lê.
Không chỉ mang ý nghĩa kinh tế, tuyến hàng hải cổ này còn là con đường lan tỏa văn hóa và tri thức. Cùng với hàng hóa, người Hội An thời ấy tiếp nhận nghệ thuật kiến trúc gỗ Nhật Bản, kỹ thuật gốm Trung Hoa, và cả phong cách buôn bán của người Bồ Đào Nha – những yếu tố hòa quyện tạo nên bản sắc Hội An đa tầng mà ngày nay du khách vẫn nhận thấy trong từng mái ngói, con hẻm và lễ hội dân gian. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng chính sự cởi mở và tính “toàn cầu” này đã giúp Hội An duy trì sự thịnh vượng suốt hơn hai thế kỷ, dù không gắn với trung tâm quyền lực của triều đình.
Tuy nhiên, bước sang thế kỷ 18, cùng với sự bồi lắng của cửa Đại và sự nổi lên của Đà Nẵng như một cảng quân sự – thương mại mới, tuyến hàng hải quốc tế dần rời xa Hội An. Cảng thị từng sôi động lặng dần, những con thuyền ngoại quốc không còn neo đậu như trước, và Hội An trở lại là một thị trấn yên bình bên sông Thu Bồn. Nhưng chính sự “ngủ quên” ấy lại giúp Hội An bảo tồn nguyên vẹn diện mạo của một thương cảng thế kỷ 17–18, để rồi hàng trăm năm sau, nơi đây được UNESCO vinh danh là Di sản Văn hóa Thế giới.
Ngày nay, việc “giải mã” tuyến hàng hải cổ từng kết nối Hội An không chỉ là câu chuyện khảo cổ dưới đáy biển hay bản đồ thương mại cổ, mà còn là cách để hiểu sâu hơn về tinh thần giao lưu, hội nhập đã chảy trong mạch máu của người Việt từ hàng trăm năm trước. Trên những dòng sông đã từng in bóng thuyền buôn đến từ những vùng đất cách xa ngàn dặm, Hội An vẫn là minh chứng sống động cho một thời kỳ mà Việt Nam, bằng vị trí chiến lược và tầm nhìn mở cửa, đã góp phần vào sự hình thành của thế giới toàn cầu hóa sớm trong lịch sử nhân loại.
