Truyền thống trao đổi tù binh đã có nguồn gốc từ khá xa xưa trong lịch sử. Cho đến thế kỷ thứ XX, nhất là trong thời kỳ Chiến tranh Lạnh, khi những cuộc đối đầu quân sự trực tiếp thường được thay thế bằng những chiến dịch bí mật, những tù binh chủ yếu là các điệp viên đã bị các bên đối đầu phát hiện và bắt giữ.
Cùng điểm qua những vụ trao đổi điệp viên đáng chú ý nhất trong lịch sử, trong đó có cả thỏa thuận trao đổi cách đây không lâu giữa Nga và Mỹ…
Cây “Cầu gián điệp”
Ngày 10-2-1962 đã diễn ra sự kiện trao đổi điệp viên đáng chú ý đầu tiên giữa Liên Xô và Mỹ. Washington khi đó bàn giao cho Moscow điệp viên Rudolf Abel, người từ năm 1948 đã lãnh đạo thành công cả một mạng lưới tình báo hiệu quả trên lãnh thổ Mỹ. Abel bị Cục Điều tra liên bang Mỹ (FBI) bắt vào năm 1947, sau khi bị một nhân viên liên lạc điện đài của tình báo Xôviết có mật danh là “Vik” khai báo. Abel trước tòa vẫn khăng khăng phủ nhận mình có dính líu tới hoạt động tình báo, từ chối hợp tác với mật vụ Mỹ và phải nhận bản án 32 năm tù.
 |
| Cây cầu nổi tiếng Glienicke được mệnh danh là “Cầu gián điệp” vì thường được chọn làm nơi trao đổi điệp viên trong chiến tranh lạnh. |
Liên Xô về phần mình đã trao cho phía Mỹ phi công Francis Powers, người đã lái chiếc máy bay do thám U-2 bị bắn rơi vào ngày 1-5-1960 tại khu vực Sverdlovsk và phải nhận bản án 10 năm tù vì tội hoạt động gián điệp. Vụ trao đổi diễn ra tại cây cầu Glienicke. Đây là cây cầu bắc qua sông Havel nằm giữa Berlin và Potsdam, về sau thường được dùng làm địa điểm trao đổi các điệp viên giữa hai bên. Chính vì vậy, cây cầu này còn được mệnh danh là cây “Cầu gián điệp”.
Công bằng mà nói, người Mỹ khi đó không biết họ đang trao đổi ai. Vì trên thực tế, điệp viên Xôviết có tên thật là Vilyam Fisher. Sau khi bị bắt giữ, để gửi tín hiệu cho phía Liên Xô rằng mình không phải là kẻ phản bội, Fisher đã tự lấy tên của một đồng nghiệp cũ Rudolf Abel, cũng là một nhân viên tình báo Xôviết. Abel thực sự đã qua đời vào năm 1955. Chính vì vậy sau khi được trao đổi, Fisher vẫn được công luận biết đến với cái tên Abel. Tên thật của ông chỉ thực sự được biết đến rộng rãi vào cuối những năm 1980.
Molody đổi lấy Wynne
Ngày 22-4-1964, cũng ngay trên cây cầu Glienicke, Liên Xô đã tổ chức trao đổi tay điệp viên người Anh Greville Wynne với Konon Molody, một nhân viên của tình báo Xôviết tại Anh. Konon Molody được đánh giá là một trong những điệp viên thành công nhất trong lịch sử của Liên Xô. Sau khi hợp thức hóa việc định cư tại Canada vào năm 1954 dưới cái tên Gordon Lonsdale, ông chuyển tới Anh chỉ một năm sau đó.
 |
| Chủ tịch KGB Vladimir Semichastny (đầu tiên bên trái) đón tiếp hai điệp viên XôViết sau khi được trao đổi: Rudolf Abel (thứ hai bên trái) và Konon Molody (thứ hai bên phải). |
Molody đã thu thập được rất nhiều thông tin quan trọng về các căn cứ không quân và hải quân của Anh và Mỹ, những kết quả nghiên cứu của Anh trong lĩnh vực vận hành các lò phản ứng hạt nhân dùng trong tàu ngầm và trong việc chế tạo vũ khí sinh học.
Molody-Lonsdale là một người rất quảng giao, thu hút được thiện cảm của mọi người và có quan hệ rộng rãi trong giới quý tộc tại Anh. Ông mở công ty riêng và tổ chức kinh doanh rất thành công, song song với việc khai thác thông tin tình báo còn trở thành một triệu phú bản địa. Molody đã thành công trong việc tuyển mộ chuyên gia mật mã của hải quân Anh là Harry Houghton, người sau này đã cung cấp những bí mật đặc biệt giá trị, giúp Liên Xô tiết kiệm được hàng tỉ đôla trong lĩnh vực nghiên cứu chế tạo vũ khí mới.
Houghton thậm chí còn không biết được mình đang bán những bí mật trên cho tình báo Xôviết, mà chỉ nghĩ đang “làm ăn” với tình báo Mỹ, vốn là một đồng minh thân cận của Anh nên không có gì là quá nghiêm trọng. Molody bị bắt sau một điệp viên của Ba Lan chạy trốn sang phương Tây và khai báo về trường hợp của Houghton. Điều lý thú là không lâu trước khi bị bắt, Molody-Lonsdale còn được nữ hoàng Anh trao tước hiệu Hiệp sĩ “vì những thành công đặc biệt trong việc phát triển hoạt động thương mại vì quyền lợi Vương quốc Anh”.
Còn điệp viên Anh Greville Wynne lại có liên quan đến việc liên lạc với một trong những “chuột chũi” thành công nhất trong nội bộ Cơ quan Tình báo quân đội Xôviết (GRU) – đó là Đại tá Oleg Penkovski, kẻ trong nhiều năm đã trao cho phương Tây nhiều thông tin siêu bí mật. Wynne bị bắt giữ tại Budapest, Hungary, gần như ngay sau khi Penkovski bị sa lưới. Dù điệp viên Anh này phủ nhận tất cả, nhưng anh ta đã bị vạch trần vì chính những lời khai của Penkovski. Kết quả là Penkovski bị xử bắn, còn Wynne nhận bản án 8 năm tù, trước khi được trao đổi với Molody 11 tháng sau đó.
Vụ trao đổi năm 1976
Vụ trao đổi diễn ra vào tháng 12-1976 này có ý nghĩa chính trị nhiều hơn việc liên quan đến tình báo. Tại quốc gia trung lập Thụy Sĩ, Liên Xô đã trao đổi nhân vật đối lập Vladimir Bukovsky với thủ lĩnh Đảng cộng sản Chile Luis Corvalan, người bị chế độ độc tài của tướng Augusto Pinochet bắt vào tù sau cuộc đảo chính quân sự năm 1973.
Bukovsky vào năm 1972 bị xét xử và nhận bản án 7 năm tù vì “các hoạt động tuyên truyền chống phá nhà nước Xôviết”. Tại Liên Xô, Corvalan được đích thân Tổng Bí thư Leonid Breznev đón tiếp, còn Bukovsky tại Mỹ được gặp Tổng thống Jimmy Carter.
Vợ chồng Koecher
Ngày 11-2-1986, Liên Xô và Mỹ theo truyền thống lại gặp nhau tại cầu Glienicke. Trong dịp này, người Mỹ trao cho Liên Xô hai vợ chồng Karel và Hana Koecher, hai điệp viên của tình báo Tiệp Khắc, những người từ năm 1965 đã được cử tới Mỹ để thu thập những thông tin tình báo-chính trị và thâm nhập sâu vào hàng ngũ CIA. Karel Koecher đã hoàn thành nhiệm vụ của mình đặc biệt xuất sắc.
 |
| Một cuộc trao đổi điệp viên tại cầu Glienicke. |
Tại Mỹ, ông tốt nghiệp Trường đại học Tổng hợp Columbia, trước khi bảo vệ thành công luận án tiến sĩ triết học vào năm 1970. Sau một thời gian làm tư vấn cho đài phát thanh “Châu Âu tự do”, Karel đã thu hút được sự chú ý của CIA.
Từ năm 1972, ông làm cố vấn trong Ban phụ trách Liên Xô và các nước Đông Âu của CIA. Nhờ đó trong suốt 12 năm, ông đã khai thác và chuyển cho Tiệp Khắc cùng Liên Xô nhiều tài liệu đặc biệt giá trị về hoạt động của CIA. Sau khi bị một kẻ phản bội nổi tiếng trong nội bộ KGB là Đại tá Oleg Kalugin khai báo, vợ chồng Koecher bị FBI bắt giữ vào tháng 12-1984 và phải nằm trong nhà tù của Mỹ 11 tháng trước khi được trao đổi.
Còn Anatoly Sharansky là một phần tử đối lập tích cực hoạt động chống phá nhà nước Xôviết. Tháng 3-1977, nhân vật này bị bắt giữ với tội danh phản bội tổ quốc và tuyên truyền chống phá nhà nước Xô Viết. Sharansky còn bị cáo buộc hợp tác với CIA, chuyển giao nhiều thông tin bí mật quốc gia. Tổng cộng, ông ta phải nhận bản án 13 năm tù, trước khi được trao đổi với vợ chồng nhà Koecher.
Cần nói thêm, Sharansky sau khi được trả tự do đã về định cư tại Israel, có được một sự nghiệp chính trị khá thành công tại đây – thành lập ra một đảng chính trị, trở thành nghị sĩ quốc hội, cũng như từng nắm giữ những cương vị bộ trưởng nội vụ, xây dựng, công nghiệp và thương mại.
Trên thực tế trong cuộc gặp gỡ tại cầu Glienicke lần này, hai bên còn trao đổi một số điệp viên khác theo thỏa thuận từ trước, nhưng tên tuổi cụ thể đã không được tiết lộ.
Mười đổi lấy bốn
Vụ trao đổi điệp viên quy mô nhất và cũng gần đây nhất bắt nguồn từ tháng 6-2010, khi Mỹ bắt giữ cả một đường dây tình báo bao gồm 10 điệp viên bí mật của Nga. Nguyên nhân là do vụ đào tẩu của Đại tá Alexander Poteev từ Cơ quan tình báo đối ngoại Nga (SVR), kẻ đã khai báo toàn bộ đường dây cho những ông chủ mới của mình.
Tháng 6-2011, Tòa án quân sự Moscow đã mở phiên tòa xét xử vắng mặt tên phản bội Poteev cùng với bản án 25 tù, tước quân hàm đại tá cùng tất cả những phần thưởng từ trước đó. Poteev được xem là một trong những kẻ phản bội tồi tệ nhất trong lịch sử nước Nga hiện đại.
 |
| Anna Chapman. |
Trong số các điệp viên bị Poteev khai báo có rất nhiều gương mặt rất đáng chú ý. Đầu tiên là Anna Chapman, người được đánh giá là một trong những nữ điệp viên xinh đẹp và nóng bỏng nhất trong lịch sử. Anna Chapman có tên khai sinh là Anya Kushchenko. Cô sinh năm 1982 ở Volgograd, Nga trong một gia đình được cho là có truyền thống hoạt động tình báo vì cha của cô, ông Vasily Kushchenko, một nhà ngoại giao kỳ cựu từng hoạt động tình báo ở nhiều nước.
Trong thời gian học ở Trường Đại học Moscow, Anna tình cờ gặp một doanh nhân người Anh tên Alex Chapman và kết duyên với ông này. Sau khi kết hôn vào năm 2002, Chapman cùng chồng luân phiên sinh sống ở cả Anh và Nga. Tuy nhiên, đến năm 2006, cặp đôi này ly hôn. Chapman sau đó về lại Nga sống một thời gian rồi sang Mỹ sinh sống. Tại Mỹ, Chapman lập một công ty bất động sản và tích cực mở rộng các mối quan hệ. Ban ngày, cô tới công ty hoặc gặp khách hàng còn buổi tối thì thường xuyên xuất hiện ở những nhà hàng hay câu lạc bộ đêm nổi tiếng nhất thành phố New York.
Theo tài liệu do tòa án Mỹ cung cấp, những hoạt động này chính là vỏ bọc để Chapman che giấu hoạt động gián điệp của mình. Nhiệm vụ của cô và 9 thành viên còn lại trong đường dây đã bị bắt là xây dựng mối quan hệ với các nhân vật trong giới hoạch định chính sách của Mỹ để tìm hiểu thông tin rồi gửi về Nga. Sau khi bị lộ thân phận trên đất Mỹ, Chapman trở về Nga và được vinh danh như nữ anh hùng. Sau đó cô bước chân vào lĩnh vực kinh doanh, kể cả kinh doanh thời trang và làm nhiều công việc khác nhau trong đó có công việc dẫn chương trình truyền hình.
Một nhân vật đáng chú ý khác là thiếu tướng Mikhail Vasenkov của SVR, từng là Anh hùng Liên Xô, đã có thâm niên hơn 30 năm hoạt động bí mật ở nước ngoài. Tiếp đó là một điệp viên mật có tên ChristopherMetsos, được cho là đảm trách làm đầu mối liên lạc cho mạng lưới tình báo của SVR tại Mỹ. Người đàn ông 55 tuổi này bị chính quyền Síp (Cyprus) bắt giữ theo lệnh truy nã của Interpol. Điều tra ban đầu cho thấy, con người trên thực tế có tên ChristopherMetsos đã qua đời từ khi còn nhỏ, còn tên tuổi thực sự của điệp viên này vẫn chưa thể làm rõ.
Vụ trao đổi điệp viên trên đã diễn ra hết sức nhanh chóng vào ngày 9-7-2010. Các điệp viên Nga bị bắt giữ được đưa tới sân bay tại Vienna, nơi họ được trao đổi với 4 nhân vật từng bị phía Nga bắt giữ và xét xử vì tội hoạt động gián điệp – Alexander Zaporozki, Gennadia Vasilenko, Igor Sutiagin và Sergey Skripal.