“Nghề bạc” miền sơn cước

- Theo bước chân gã thợ bạc Trần Anh Vũ ở trung tâm huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái, chúng tôi lang thang đến những bản làng xa xôi để truy lùng "vàng trắng". Khi đưa bước chân liêu xiêu qua từng mỏm núi, từng con suối mà chẳng mua được lạng bạc nào cứ nghĩ cuộc đời của những anh thợ cũng bạc như chính cái tên nghề mà họ mang trên mình.

 

[links()]

 

Anh Vũ hiện là người duy nhất ở Yên Bái chế tác bạc cho bà con dân tộc.

Thế nhưng, khi biết đồng bào dân tộc rất quý thợ bạc, thậm chí coi họ như "vua" tôi mới hiểu được tại sao có người đã gán cả đời mình vào cái nghề lắm gian truân mang tên "thợ bạc".

Nghề lang thang

Khoảng năm 1997, làng bạc Đồng Sâm, tỉnh Thái Bình rơi vào một cuộc suy thoái đến tan nát. Các nước châu Âu không mua tranh của làng Đồng Sâm nữa.

"Sự cố" này đã đẩy hàng trăm thợ bạc Đồng Sâm lâm vào cảnh cù bơ cù bất. Lúc đó có một nhóm người đem theo đồ nghề rồi ly hương lên rừng núi kiếm kế sinh nhai.

 

Đồ trang sức của dân tộc Dao đỏ hiện còn rất ít.

Đến những vùng dân tộc ít người, thấy bà con có phong tục chế tác bạc làm trang sức truyền thống, những người thợ này liền ở lại xin làm thuê.

Thấy làm ăn được, họ về quê rủ nhau thành lập những nhóm thợ đi khắp các vùng rừng núi để chế tác bạc cho bà con dân tộc lấy tiền kiếm sống... Trần Anh Vũ cũng ly hương cùng đoàn thợ bạc Đồng Sâm vào thời gian đó.

Năm 1997, Vũ dồn tất cả gia tài có được là một bộ đồ chế tác bạc, theo đám thợ bạc Đồng Sâm lang thang đến huyện Văn Yên tỉnh Yên Bái đi chế tác bạc thuê. Vũ bảo:

Tôi cứ lang thang hết từ bản này đến bản khác, hễ gia đình nào cần đánh trắng bạc, hay chế tác lại vòng bạc là tôi ở lại làm.

Hồi đó, bà con nơi đây cũng có dụng cụ làm bạc, nhưng họ làm theo cách thủ công, thô sơ, chỉ có cái bếp than sến, một cái búa, nên độ tinh xảo trong sản phẩm của bà con không đẹp bằng người Kinh làm.

Hàm lượng bạc trong đồ trang sức của bà con cũng không bằng người Kinh, thông thường chỉ đạt được 60% còn lại là đồng và kim loại khác.

Khi bà con thấy mình làm bạc rất đẹp, tinh xảo nên bà con thích lắm. Mỗi lần làm bạc phải ở lại nhà dân khoảng 2 - 3 ngày, cơm nuôi, mỗi ngày lại có thêm 25.000đ tiền công.

Theo Vũ, 25.000đ tiền công lúc đó giá trị bằng nửa phân vàng, nếu đem so với hiện nay thì tương đương với 200.000đ.

Vì bất đắc dĩ nên mới phải lang thang khắp nơi, nhưng không biết từ khi nào cái máu lang thang đó lại ngấm vào gã. Gã nói, hồi đó gã đi khắp từ Yên Bái, Lào Cai, Sơn La, Lai Châu... hễ chỗ nào có bà con dân tộc là đến.

Cứ bám bản bám làng như thế thành thử gã thành "thổ công" miền viễn sơn từ lúc nào không biết. Hễ trong bản có ai đó muốn làm bạc, hay bán bạc lại tìm đến gã.

Vũ bảo: "Ở tỉnh Yên Bái này chỉ mình tôi là chế tác bạc và bán bạc cho bà con dân tộc, một số cửa hàng khác họ cũng bán nhưng không thể chế tác được, mình làm lâu rồi và chất lượng thì hoàn toàn đảm bảo, nếu bà con thích thì có thể đổi lại thoải mái nên họ rất thích. Thậm chí dân Lào Cai còn băng cả mấy trăm cây số đến đây đặt làm trang sức cho họ".

Vũ tâm sự rằng, đã có lúc chán cảnh long đong nơi rừng núi nên gã về xuôi làm nghề buôn gỗ. Rồi như cái nghiệp với nghề bạc, đi buôn gỗ gã bị công an bắt thu hết gỗ, cuối cùng lại trở về tay trắng và nợ thêm 2 cây vàng nữa.

Sau thất bại đó gã lại lọc tọc đi làm thuê cho mấy tiệm vàng, bạc ở Hà Nội kiếm sống, sau đó gã lại mò lên miền Viễn Sơn, Xuân Tầm... đi đánh bạc.

Chơi bạc cổ

 

Một bộ đồng bạc thời Pháp được anh Vũ thu mua

Thấy cánh phóng viên chúng tôi tò mò về cái nghề thợ bạc Vũ nói: Hay chúng mình làm một "cuốc" lên Xuân Tầm chơi cho đã và cũng để hiểu thêm về nghề bạc.

Lên đó chủ yếu là bà con dân tộc Dao đỏ sinh sống, dân còn giữ được nhiều đồ trang sức bằng bạc. Nói rồi chúng tôi cưỡi lên con xe máy ì ạch vượt những cung đường đầy ổ gà ổ voi đến với Xuân Tầm.

Vũ dẫn tôi đến nhà một người tên là Triệu Văn Sinh, một chân rết bạc của Vũ. Sau một đêm lất ngất men rượu, ông Sinh lại dẫn tôi lang thang qua các bản làng trong xa Xuân Tầm tìm mua bạc.

Ông Sinh rẽ vào nhà một người dân tộc Dao đỏ xã Xuân Tầm, gã xuýt xoa rằng: Nhà lão này còn một bộ bạc "ngon" lắm. Tao vào nhà nó hỏi mua suốt rồi mà nó chưa bán. Tôi nói: "Nó không bán thì vào làm gì, đi nhà khác cho nhanh".

Bỏ qua những lời góp ý của tôi, Sinh cứ thế lao vào, gã nói, biết đâu nó lại bán, làm cái nghề này chủ yếu là may hơn khôn, biết đâu mình lại chả vớ được "quả" lớn. Nếu được thì đem bán lại cho thằng Vũ kiếm ít tiền chênh lệch.

Ông Sinh cũng là người dân tộc Dao đỏ nên dễ trao đổi với người dân địa phương hơn Vũ. Sinh nói: Thằng Vũ nó có biết tiếng Dao đấy. Nhưng nó nói không thạo mấy đâu. Nhưng vì nó làm bạc đẹp, tính lại thật thà nên bà con quý nó lắm!

Theo Anh Vũ thì thợ bạc thường lùng sục những loại bạc cổ như bạc thỏi thời Minh - Thanh, đồng bạc thời Pháp, đồng bạc thời Nguyễn, bạc hoa xòe...

Trên những thỏi bạc thời Minh - Thanh thường có chữ khắc niên hiệu từng thời vua, chẳng hạn "càn long ngũ thập cửu niên" khắc ở mặt trước. Mặt sau khắc chữ "hành nguyên hiệu chính ký". Hay đồng bạc thời Nguyễn thì khắc chữ "Gia Long niên tạo" mặt trước, mặt sau khắc "chính ngân nhất lượng"...

Những loại bạc này chất lượng bạc rất tốt. Hàm lượng bạc có thể đạt tới 97 - 98% và được dân chơi bạc mua với giá cao, thậm chí dân chơi có thể ngã giá cả trăm triệu đồng để sở hữu những loại bạc như vậy.

Hiện Anh Vũ đã sưu tầm được một số loại bạc có giá trị, như bạc thời Nguyễn, đồng bạc thời Pháp trọn bộ từ 1885 - 1931, đồng bạc hoa xòe...

Hiện nay, muốn tìm những loại bạc cổ thường rất khó, vì có thời gian người Trung Quốc đã sang và thu gom rất nhiều, chỉ còn ít hộ giữ lại để cử hành một số nghi lễ theo phong tục của dân tộc mình.

 

"Hiện nay, ở Yên Bái chỉ có duy nhất cửa hàng nhà mình là chế tác đồ trang sức bằng bạc cho bà con dân tộc. Khi mua bạc về nhà, nếu không thích thì bà con có thể đổi lại. Ở các tỉnh miền núi phía bắc, thợ chuyên chế tác bạc cho bà con dân tộc còn rất ít, thế hệ trẻ không ai chịu học nghề đến nơi đến chốn, cho nên việc gìn giữ bản sắc văn hóa các dân tộc thể hiện qua từng hoa văn trên vòng bạc sẽ gặp nhiều khó khăn". Anh: Trần Anh Vũ

Quách Dương