PGS.TS Trần Mạnh Trí: Từ định học hết cấp 3 tới giải Tạ Quang Bửu

PGS.TS Trần Mạnh Trí gây ấn tượng ngay từ phút đầu gặp gỡ với sự cởi mở, gần gũi, giản dị, chân thành và câu chuyện truyền cảm hứng.

Trò chuyện với PV Tri thức và Cuộc sống, PGS.TS Trần Mạnh Trí, Trưởng Bộ môn Hóa học hữu cơ - Khoa Hoá học, Trường ĐH Khoa học Tự nhiên (ĐH Quốc gia Hà Nội) cho hay, anh sinh ngày 9/8/1981 trong một gia đình có 5 anh chị em ở xã Chiêu Yên, huyện Yên Sơn, tỉnh Tuyên Quang.

Đó là một vùng quê rất nghèo. Năm 2019 xã anh mới có đường nhựa chạy qua, còn trước đó chỉ là đường đất. Những ngày trời mưa, đường lầy lội không đi nổi. Năm 2000 xã mới có điện lưới, cả thời đi học của anh đều học bằng đèn dầu.

Cuộc sống vất vả, khó khăn, nên học trò ở quê anh hầu như chỉ học hết cấp 1, tới lớp 6, 7 là “rơi rụng” dần. Không có đủ học sinh để mở lớp, trường cấp 2 gần nhà anh cũng cũng bị “xóa sổ”.

Học hết lớp 5, anh đành phải “khăn gói quả mướp” đạp xe đến nhà cô ruột, cách nhà anh 20km để trọ học. May mắn, khi anh lên lớp 7 thì trường cấp 2 quê anh mở lại, nên anh lại được trở về nhà học tiếp.

Khi anh chuẩn bị hết kỳ I lớp 9, một bữa, một người bạn của bố anh đến nhà chơi nhân đi đám cưới chị cả nhà anh. Trong câu chuyện đêm bên bếp lửa, người bạn ấy khuyên bố anh nên cho anh lên thị xã học, để có điều kiện học tốt hơn. Sau hai ngày suy nghĩ, bố mẹ anh đồng ý. Không ngờ, quyết định này đã có ảnh hưởng lớn tới những lối rẽ tiếp theo của cuộc đời anh về sau.

Lên thị xã (bây giờ là thành phố Tuyên Quang) học, cậu học trò Mạnh Trí mới thấy kiến thức của mình bị hổng quá nhiều. Dù được học Hóa từ năm lớp 8, nhưng thời điểm đó, kiến thức về Hóa của Trí lõm bõm. Trí hầu như không biết gì về Hóa.

Được các thầy cô, các bạn hỗ trợ, giảng giải lấy lại “gốc” về môn Hóa, Trí như được “khai mở”. Cũng từ đây, Trí mới biết, nhận ra tình yêu với môn học này.

Lên đến cấp 3, Mạnh Trí thi vào lớp chuyên Hóa, Trường THPT chuyên Tuyên Quang, nhưng chỉ đậu hệ B. Học hết lớp 11, với kết quả học tập tốt, Trí được Ban Giám hiệu cho phép chuyển lên hệ A. Tuy nhiên, Trí vẫn ở lại lớp cũ, do quý mến bạn bè.

Chủ nhà trọ không lấy tiền trọ, thế là nửa buổi đi học, nửa buổi còn lại Mạnh Trí giúp chủ trọ làm bánh chưng, bánh tẻ cho bác chủ nhà trọ bán hàng. Cuộc sống vất vả, bận rộn, Mạnh Trí hầu như không có thời gian đi học thêm. Đến tận năm lớp 12 mới đi học thêm môn Hóa và Tiếng Anh, thì các cô đều không lấy tiền học.

Học tốt, đặc biệt là môn Hóa, năm lớp 12, Trí đã giành giải Khuyến khích trong Kỳ thi học sinh giỏi Quốc gia. Tuy nhiên, Trí không hề có ý niệm gì về việc thi đại học.

“Bố mẹ tôi đều là nông dân, kinh tế khó khăn, tôi là con thứ 3 trong gia đình có 5 anh chị em. Anh trên tôi chỉ học hết lớp 9 rồi đi học nghề, chị gái chỉ học hết tiểu học. Lúc đó, tôi có suy nghĩ giống như bao người ở quê, chỉ cần biết đọc, biết viết rồi về làm nương rẫy. Tôi xác định chỉ học hết lớp 12. Thế rồi, khi thầy cô hỏi, sao Mạnh Trí không đăng ký thi đại học, tôi như sực tỉnh”, PGS.TS Trần Mạnh Trí nhớ lại.

Nhà nghèo, Mạnh Trí đăng ký thi vào Trường ĐH Sư phạm Hà Nội với dự tính sẽ không phải đóng học phí, nhưng không đậu. Trúng tuyển Trường ĐH Khoa học Tự nhiên (ĐH Quốc gia Hà Nội), cơ duyên đã gắn Trí với ngôi trường đào tạo khoa học cơ bản hàng đầu cả nước cho tới tận bây giờ.

Chia sẻ về cụm 3 công trình đã được trao Giải thưởng Tạ Quang Bửu năm 2024, PGS.TS Trần Mạnh Trí cho biết, những công trình này đã được công bố trên các tạp chí khoa học thuộc top 5% hàng đầu thế giới trong các ngành: kỹ thuật môi trường, độc học và sức khoẻ.

Nội dung chính của cụm 3 công trình nghiên cứu là phát triển các phương pháp phân tích chính xác các hợp chất hữu cơ gây rối loạn nội tiết mới nổi, nhóm phthalate và siloxane trong môi trường không khí và nước, dựa trên các thiết bị phân tích chính xác và hiện đại.

Phthalate và siloxane được biết đến là các phụ gia được sử dụng rất phổ biến với hàm lượng lớn (lên tới vài phần trăm khối lượng). Nó được dùng phổ biến trong các vật liệu bằng nhựa, vật dụng gia đình, sản phẩm chăm sóc cá nhân, mỹ phẩm, dược phẩm, thẩm mỹ…

Khi chúng ta sử dụng, các hóa chất này có thể thôi ra môi trường không khí và nước. Chẳng hạn, trong không khí, ngay tại nhà ở, các hóa chất này có thể phát tán, khi chúng ta hít thở, thì có thể hấp thu nó. Tương tự, đối với đường nước uống, nếu không thể loại bỏ được, người dùng cũng có thể hấp thu các hóa chất này.

Trong khi đó, qua thí nghiệm trên động vật, đã có những bằng chứng cho thấy, phthalate và siloxane có những độc tính, có thể làm thay đổi hệ nội tiết, hormone sinh sản (estrogen), hormone sinh trưởng và hệ vận động của động vật.

Cộng đồng khoa học đặc biệt quan tâm về hai nhóm hợp chất này. Tuy nhiên, cho đến nay những hiểu biết về độc tính và khả năng phát tán của chúng vào môi trường vẫn còn rất hạn chế tại hầu hết các quốc gia trên thế giới.

“Những nghiên cứu này góp phần giải quyết vấn đề cấp bách mang tính toàn cầu là ô nhiễm môi trường do sự phát tán của các hoá chất tổng hợp”, PGS.TS Trần Mạnh Trí cho hay.

Tại Hà Nội, nghiên cứu đã tiến hành đo đạc, quan trắc mức độ phân bố của các chất này trong không khí, trong nguồn nước. Nhóm tác giả cũng đã đề xuất công thức và ước lượng mức độ rủi ro phơi nhiễm của các hóa chất này qua con đường hít thở, đường uống cho các nhóm lứa tuổi khác nhau.

Các kết quả nghiên cứu không chỉ mới tại Việt Nam, mà còn có ý nghĩa khoa học sâu sắc và đóng góp cơ sở dữ liệu nền quan trọng giúp phát triển các nghiên cứu chuyên sâu trên thế giới.

Một trong những giá trị thực tiễn nổi bật của công trình, giúp định hướng để chế tạo các vật liệu tiên tiến, thiết bị hiện đại, có thể tự động hóa với mục tiêu làm sạch môi trường không khí (đặc biệt là không khí trong nhà) và nguồn nước.

Là tác giả chính của cụm ba công trình, PGS.TS. Trần Mạnh Trí có ý tưởng về đề tài từ năm 2017, nhưng phải đến năm 2019 đến năm 2021 anh cùng nhóm nghiên cứu mới tiến hành thu thập mẫu nghiên cứu tại khu vực Hà Nội và lân cận một cách bài bản và công phu.

“Không chỉ cá nhân tôi, mà nhiều nhà khoa học đều có ước muốn đạt giải thưởng Tạ Quang Bửu bởi sự danh giá và liêm chính trong xét duyệt. Khi kết quả được công bố, tôi vỡ òa, cảm thấy lâng lâng hạnh phúc. Giải thưởng Tạ Quang Bửu là sự ghi nhận của cộng đồng khoa học cho những cố gắng, nỗ lực của cá nhân và nhóm nghiên cứu, điều đó động viên, khích lệ chúng tôi rất nhiều”, PGS.TS Trần Mạnh Trí chia sẻ.

PGS.TS Trần Mạnh Trí chia sẻ, anh có một xuất phát điểm rất thấp, sinh ra trong một gia đình khó khăn, ở một làng quê nghèo. Những thành quả mà anh có được hôm nay, ngoài sự may mắn, thì bản thân anh luôn có sự quyết tâm, nỗ lực không ngừng.

Làm khoa học, có rất nhiều rủi ro. Chỉ một sơ sẩy nhỏ, có khi cả thầy và trò lại phải làm lại từ đầu. Chẳng hạn, trong giai đoạn COVID-19, để đi lấy mẫu được đã khó, mất từ 2-3 ngày, nhưng chỉ vì bảo quản mẫu không đủ mát, bị hỏng, thầy và trò lại phải đi lấy lại.

Hoặc những hóa chất, thiết bị ở Việt Nam không có, phải đặt mua ở nước ngoài, qua rất nhiều khâu phức tạp; lúc hỏng hóc cần sửa chữa cũng phải chờ đợi kinh phí.... Cũng có những lúc, anh có cảm giác không thể vượt qua nổi, nhưng rồi lại vẫn đứng vững.

“Với cá nhân tôi, chìa khóa cho những thành quả hôm nay, tôi cho rằng là sự quyết tâm. Tôi luôn đặt ý chí, quyết tâm, nghị lực ở trạng thái cao nhất để vượt qua thử thách, không ngại khó khăn, thất bại, bởi tôi cho rằng, có thất bại mới có thành công. Với thí nghiệm làm sai thì rút ra những bài học bổ ích”, PGS.TS Trần Mạnh Trí chia sẻ.

Khi được hỏi động lực nào đằng sau sự quyết tâm đó, PGS Trí cho hay, đó chính là khát vọng muốn thoát ly. Khi đã xác định đi theo con đường khoa học, PGS Trí đã từng bước một chinh phục các nấc thang, từ tốt nghiệp đại học, thạc sĩ, tiến sĩ, rồi phó giáo sư. Không chỉ cho bản thân mình, anh còn muốn truyền động lực, làm gương, để hai em phía sau cố gắng.

Và thực tế, từ chính tấm gương của anh trai, một em của PGS Trí đã học xong thạc sĩ, một em cũng đã tốt nghiệp trường cao đẳng.

Tuy nhiên, điều quan trọng nhất cho những gì anh có được, theo PGS.TS Trần Mạnh Trí, là những tấm lòng thầy cô giáo đã luôn yêu thương, cưu mang, giúp đỡ anh. Đặc biệt, là những thầy cô ở Trường ĐH Khoa học Tự nhiên (ĐH Quốc gia Hà Nội). Trong đó, người luôn sát cánh bên anh, là GS.TSKH.NGND Nguyễn Đức Huệ. Thầy là người đã dìu dắt, truyền cho anh sự say mê, nghiêm túc trong khoa học và tấm lòng yêu thương vô hạn  đối với học trò.

Ra trường, đã có thời gian anh nhận lời mời về giảng dạy tại Trường ĐH Tân Trào (Tuyên Quang), nhưng rồi, cũng nhờ sự hỗ trợ từ các thầy, anh đã được trở thành giảng viên của ngôi trường mà anh mong ước.

“Tôi học được ở các thầy ở Trường ĐH Khoa học Tự nhiên (ĐH Quốc gia Hà Nội) niềm say mê với khoa học và sự tâm huyết, hết lòng vì học trò, không để những cám dỗ vật chất chen vào. Tôi yêu các trò như con, như cháu của mình. Đây cũng chính là điều mà tôi đã nhận được từ những người thầy của mình, giờ tôi lại trao đi cho các trò”, PGS.TS Trần Mạnh Trí chia sẻ.