Theo tài liệu thu thập của PV Báo Tri thức và Cuộc sống, vệt bài phản ánh hoạt động trúng thầu của Công ty TNHH Một thành viên Trang thiết bị Trường học Thành Phát (Công ty Thành Phát) tại TP. Hồ Chí Minh đã chỉ ra hai kịch bản trái ngược. Một bên là các gói thầu "một mình một chợ" với tỷ lệ tiết kiệm thấp (khoảng 4%-5%). Một bên là các gói thầu có cạnh tranh cao với tỷ lệ tiết kiệm lên đến 35,08%. Thực trạng này đặt ra nhiều vấn đề về việc thực thi Luật Đấu thầu và trách nhiệm của các bên liên quan trong việc đảm bảo hiệu quả sử dụng vốn ngân sách.

Trách nhiệm cốt lõi của Chủ đầu tư và Bên mời thầu

Mục tiêu "cạnh tranh" và "hiệu quả kinh tế" trong đấu thầu phụ thuộc rất lớn vào sự chuyên nghiệp, khách quan của Chủ đầu tư và Bên mời thầu. Các Chủ đầu tư như Ban QLDA ĐTXD khu vực huyện Hóc Môn, Ban QLDA ĐTXD khu vực TP. Thủ Đức, Ban QLDA ĐTXD khu vực huyện Bình Chánh có trách nhiệm cao nhất trong toàn bộ quá trình lựa chọn nhà thầu.

Các đơn vị tư vấn đấu thầu, như Công ty Thiên Lộc Gia (tư vấn tại TP. Thủ Đức) và Công ty Hiệp Hòa (tư vấn tại Bình Chánh), đóng vai trò tham mưu, trực tiếp xây dựng E-HSMT và đánh giá E-HSDT. Nội dung của E-HSMT chính là "luật chơi", quyết định ai có thể tham gia và tham gia như thế nào.

Để có góc nhìn đa chiều và khách quan về các vấn đề này, Báo Tri thức và Cuộc sống đã trao đổi với các chuyên gia pháp lý và chuyên gia đấu thầu.

Góc nhìn pháp lý: Nghiêm cấm các hành vi hạn chế cạnh tranh

Trao đổi với Báo Tri thức và Cuộc sống dưới góc độ pháp lý, Luật sư Nguyễn Thị Hương (Đoàn Luật sư TPHCM) cho biết, hệ thống pháp luật về đấu thầu ngày càng hoàn thiện nhằm bịt các lỗ hổng và ngăn chặn các hành vi tiêu cực. Luật Đấu thầu số 22/2023/QH15 (được sửa đổi, bổ sung bởi Luật số 57/2024/QH15, Luật số 90/2025/QH15), cùng với Nghị định 214/2025/NĐ-CP và Thông tư 79/2025/TT-BTC, đã quy định rất chặt chẽ về các hành vi bị cấm.

"Điều 16 của Luật Đấu thầu 22/2023/QH15 quy định rõ các hành vi bị cấm trong đấu thầu. Trong đó, đặc biệt lưu ý các hành vi cản trở, hạn chế cạnh tranh," Luật sư Hương nhấn mạnh.

Cụ thể, Luật sư phân tích: "Khoản 3, Điều 16 nghiêm cấm hành vi 'Nêu yêu cầu cụ thể về nhãn hiệu, xuất xứ hàng hóa hoặc áp dụng các điều kiện, tiêu chuẩn, quy chuẩn kỹ thuật không phù hợp, dẫn đến hạn chế sự tham gia của nhà thầu hoặc tạo lợi thế cho một hoặc một số nhà thầu, gây ra sự cạnh tranh không bình đẳng'."

"Nếu E-HSMT đưa ra các tiêu chuẩn kỹ thuật quá đặc thù, mang tính 'cài cắm', 'định hướng' đến sản phẩm của một nhà thầu cụ thể mà không có lý do chính đáng, thì đó là dấu hiệu vi phạm. Khi đó, việc chỉ có 1 nhà thầu tham gia là hệ quả tất yếu, làm suy giảm nghiêm trọng tính cạnh tranh và hiệu quả kinh tế."

Cũng theo Luật sư Nguyễn Thị Hương, theo Điều 87 của Luật, Chủ đầu tư phải chịu trách nhiệm trước pháp luật về nội dung E-HSMT. "Trong trường hợp phát hiện dấu hiệu vi phạm quy định về đảm bảo cạnh tranh, làm sai lệch kết quả lựa chọn nhà thầu, gây thất thoát ngân sách nhà nước, các cá nhân, tổ chức liên quan có thể bị xử lý kỷ luật, xử phạt vi phạm hành chính hoặc truy cứu trách nhiệm hình sự tùy theo mức độ vi phạm," Luật sư Hương cho biết.

Góc nhìn thực tiễn: Nhận diện các dấu hiệu bất thường

Ở góc độ thực tiễn quản lý đấu thầu, chuyên gia đấu thầu Đỗ Phạm Giang cho rằng, hiện tượng 1 nhà thầu tham dự các gói thầu hàng hóa phổ thông là một dấu hiệu bất thường cần được các cơ quan quản lý nhà nước về đấu thầu đặc biệt lưu tâm.

"Thị trường thiết bị trường học rất cạnh tranh. Việc một gói thầu đấu thầu rộng rãi trị giá nhiều tỷ đồng mà chỉ có 1 nhà thầu tham dự là điều không bình thường. Cần đối chiếu E-HSMT giữa các gói thầu," ông Giang nhận định.

Chuyên gia Đỗ Phạm Giang đặt vấn đề: "Tại sao cùng loại hàng hóa, gói thầu ở quận Tân Bình (Kỳ 4) có 7 nhà thầu tham gia và tỷ lệ tiết kiệm lên tới 35%, nhưng gói thầu ở TP. Thủ Đức, Hóc Môn chỉ có 1 nhà thầu và tỷ lệ tiết kiệm thấp? Cần làm rõ các yêu cầu kỹ thuật, điều kiện về năng lực kinh nghiệm tại các gói thầu này khác nhau ở điểm nào mà dẫn đến sự khác biệt lớn như vậy."

Về hiện tượng các nhà thầu "quen mặt" liên tục xuất hiện với tư cách "đối thủ" và trượt thầu (như tại Bình Chánh - Kỳ 3), ông Giang cũng lưu ý: "Nếu một kịch bản lặp lại với tần suất cao, xoay quanh một nhà thầu trúng thầu cố định, nó có thể tiềm ẩn các dấu hiệu của việc 'vây thầu', 'thông thầu' hoặc thỏa thuận nhằm tạo tính cạnh tranh 'ảo'. Chủ đầu tư và đơn vị tư vấn đánh giá HSDT phải đủ năng lực và sự khách quan để nhận diện, phân tích và báo cáo các dấu hiệu bất thường này theo đúng quy định của pháp luật."

Để hoạt động đấu thầu thực sự đi vào thực chất, hiệu quả, các chuyên gia đều thống nhất rằng cần tăng cường vai trò giám sát của cộng đồng và các cơ quan chức năng.

Cần đẩy mạnh công tác thanh tra, kiểm tra việc xây dựng và phê duyệt giá dự toán, đảm bảo sát với giá thị trường; và đặc biệt là khâu xây dựng E-HSMT, kiên quyết loại bỏ các tiêu chí mang tính định hướng, hạn chế cạnh tranh. Chỉ khi sân chơi đấu thầu thực sự bình đẳng, không có rào cản phi lý, ngân sách nhà nước mới được sử dụng một cách hiệu quả nhất, mang lại lợi ích thiết thực cho xã hội./.