Với người dân ở miền Tây (Nghệ An), cá mát là loài cá quen thuộc, từ lâu đã gắn bó với đời sống dân dã của bà con nơi đây. Nhưng với những người ở nơi khác thì đây là loài cá lạ. Chúng được gọi là cá "sạch" bởi chỉ sống ở vùng nước trong hoặc vùng nước có thác.
Với hương vị thơm ngon đặc biệt, loài cá này trở thành thương hiệu "cá mát sông Giăng", "cá mát Nghệ An" hay "cá mát miền Tây xứ Nghệ". Bất cứ ai đến vùng đất này cũng mong được một lần thưởng thức các món ngon từ cá mát.
Cá mát được ví như lộc trời ban cho người dân ở miền Tây Nghệ An
Theo tìm hiểu, cá mát sống từng đàn ở các khe hốc đá nơi nước chảy xiết, nền sỏi cát sạch. Ban ngày trốn trú dưới vực sâu khi trời tối kiếm ăn dọc các thác nước chảy xiết theo đàn, chúng ăn các loại côn trùng trên mặt nước, rong rêu bám vào đá hoặc giun đỏ.
Anh Hoàn (một người dân ở xã Tam Hợp, Quỳ Hợp, Nghệ An) cho biết: "Cá mát chỉ bằng hai 3 ngón tay người lớn, con to nhất cũng chỉ nặng từ 500 - 800 gram. Từ tháng 4 đến tháng 6 hàng năm là thời điểm cá mát vào mùa. Chúng nhanh nhẹn, khôn khén, khó bắt nên người dân ở đây thường đi bắt vào ban đêm.
Từ xưa đến nay, các món ăn chế biến từ cá mát như cá mát nướng, cá mát rán, cá mát kho tương, cá mát nấu canh chua… Đây toàn là món ăn không thể thiếu trong những ngày lễ, Tết ở quê tôi. Khi nói đến đặc sản cá mát, người dân ở Thanh Chương, Quỳ Hợp đã có câu "ngọt ngon cá mát sông Giăng, thơm khoai chợ Rộ, mềm măng chợ Chùa".
Theo anh Hoàn, thịt cá mát trắng, thơm, không tanh, lành và nhiều chất dinh dưỡng nên rất được ưa chuộng. Loài cá này chỉ có trong tự nhiên chứ không ai nuôi trồng. Trước đây cá mát có nhiều, bây giờ do đông người khai thác nên cá mát ngày càng hiếm, phải đặt trước mới mua được.
Thịt cá mát thơm ngon và bổ dưỡng, làm thành nhiều món ăn độc đáo
Trên chợ mạng có một vài địa chỉ rao bán cá mát mỗi khi đến mùa với giá khoảng 250.000 đồng/kg. Dù đắt đỏ nhưng vì đây là cá hiếm, sạch, lại có hương vị thơm ngon nên hàng có đến đâu hết đến đó.
Từ cá mát có thể làm thành các món: kho, nướng giòn chấm muối ớt, rán, nấu canh rau tập tàng, cheo cá mát... Anh Hoàn nói thêm, để làm được món cheo cá mát không đơn giản, khá kỳ công và tỉ mẩn. Cá mát sau khi bắt từ suối về, mổ bụng, làm sạch ruột, đánh vảy rồi treo trên giàn bếp, những ngày nắng to mang cá ra phơi. Một thời gian sau, khi con cá khô quắt lại thì bắt đầu dùng được.
Cheo cá mát là món đặc sản từ lâu đời của người dân vùng cao.
Mỗi lần làm cheo, người dân sẽ lấy một ít cá mát khô, bỏ xương, đầu cho vào cối giã cùng muối sống, ớt, tiêu và quả cà nướng. Giã cho đến khi thịt cá tơi ra và gia vị quyện vào cá là vừa. Món cheo cá mát thường được dùng để chấm xôi, măng rừng, thịt lợn bản nướng…, có vị béo, mùi thơm đặc trưng mà không món nào sánh được.