Trong thời kỳ đầu nước ta xây dựng nền độc lập, từ nhà Đinh chuyển sang Tiền Lê, không thể phủ nhận công lao to lớn của vua chúa. Thế nhưng cũng không thể bỏ quên vai trò chủ đạo của Thái hậu Dương Vân Nga. Từ nhà Lý chuyển sang nhà Trần thì phải kể đến Thái hậu cuối cùng của nhà Lý - Trần Thị Dung và con gái bà.
Còn ở giai đoạn nhà Trần chuyển sang nhà Hồ thì liên quan tới 2 hoàng hậu vô cùng đặc biệt là những vị hoàng hậu ngoại tộc. Gia Từ hoàng hậu thời vua Trần Duệ Tông và Thánh Ngâu hoàng hậu thời Trần Thuận Tông. Vai trò của 2 nhân vật này không quá lớn và có đóng góp gì, nhưng họ giúp thúc đẩy nhanh quá trình chuyển giao quyền lực từ nhà Trần sang nhà Hồ, cùng với đó là số phận bi thương đến xót xa.
Gia Từ hoàng hậu là em họ của Quý Ly, thời điểm bà làm vợ của Trần Kính không được ghi kỹ trong sử sách, chỉ biết rằng bà là người sinh ra Trần Hiện - Trần Phế Đế. Vào năm 1371, Cung Tuyên đại vương Trần Kính được lập Hoàng thái tử và bà được phong làm Hoàng thái tử phi. Năm 1372 Nghệ Tông nhường ngôi cho Thái tử làm Thái thượng hoàng, Thái tử lên làm vua tức Trần Duệ Tông. Cùng với đó bà được phong làm Hiển Trinh thần phi và không mất quá lâu thời gian chỉ trong vòng 1 năm sau bà lên làm Hoàng Hậu.
Có thể nói nhờ Quý Ly lúc đó được ân sủng mà em họ được phong lên làm Hoàng hậu và sau khi em họ thành hoàng hậu thì Quý Ly càng được tin tưởng hơn. Nhưng đáng tiếc cho Gia từ Hoàng hậu là không lâu sau khi được phong thì bà góa bụa. Năm 1377, Trần Duệ Tông tử trận khi đi đánh Chiêm Thành.
Hình ảnh minh họa.
Vua Duệ Tông mất khiến cho Nghệ Tông dựa hẳn vào Quý Ly và còn lập con của Duệ Tông - Gia Từ là Trần Hiện lên làm vua. Thế nhưng ngay chính Gia Từ hoàng hậu cũng không thể tin tưởng được sự chung thành của người thân trong gia đình. Quả nhiên về sau Trần Hiện không hài lòng trước viêc Quý Ly chuyên quyền nên đã lập mưu lật đổ vị trí.
Khâm định Việt sử thông giám cương mục chép:"Duệ Tông đi Nam chinh, không trở về; hoàng hậu cắt tóc làm sư ni. Thấy Nghệ Tông lập Trần Hiện lên nối ngôi, hoàng hậu từ chối cho con không được, bèn khóc lóc nói với những người thân tín rằng: "Con tôi kém phúc đức, không cáng đáng được cái ngôi rất quý trọng ấy đâu, chẳng qua chỉ tổ do đấy mà chuốc lấy vạ vào mình! Tiên quân đã tạ thế, người vị vong này chỉ muốn thác đi cho rồi, chứ chẳng muốn ngó đến việc đời nữa, huống chi lại nỡ nhìn thấy con mình sắp bị nguy hại ư!". Hoàng hậu mất rồi, Đế Hiện rồi cũng bị phế. Người nào nghe biết chuyện này cũng phục bà là người biết trước".
Sau khi Đế Hiện thoái ngôi, Trần Ngung tức Trần Thuận Tông lên nắm giữ vị trí ngôi vua. Sau đó hoàng hậu chính là Thánh Ngâu - con gái Quý Ly và Huy Ninh công chúa được sắc phong. Thế nhưng, trên thực tế, Thánh Ngâu vẫn là người ngoại tộc vì cô mang họ Quý Ly. Thánh Ngâu thậm chí chứng kiến thảm kịch xảy ra là Thuận Tông bị Quý Ly sai người tới thắt cổ chết, cùng với đó cô chứng kiến cảnh con mình là Trần An, tức Trần Thiếu Đế phải chết như Trần phế Đế.