Để giải mã những bí mật về một ngôi đình nằm dưới đáy giếng làng Mễ Trì và tục thờ thần rắn, hay Đức Thánh Đầm, chúng tôi đã tìm đến các nhà nghiên cứu văn hóa, khảo cổ học để tìm lời giải thích.
Văn hóa sông nước
Nói về tín ngưỡng thờ Đức Thánh Đầm, vị thánh được cho là con trai vua Thủy Tề, TS Nguyễn Thị Ánh Hồng, Khoa Văn hóa Phát triển, Học viện Báo chí Tuyên truyền cho rằng: “Đây chính là tín ngưỡng có từ rất xa xưa, mang tính sơ khai của người Việt. Ở mức cao hơn thì đó là văn hóa sông nước của người Việt Nam. Nét văn hóa này đã ăn sâu vào tiềm thức và trở thành bản chất cốt lõi của con người Việt và tồn tại cho đến ngày nay. Biểu hiện trực quan, sinh động nhất đó chính là các tín ngưỡng thờ cúng thủy thần, cầu mong mưa thuận gió hòa, đánh bắt được nhiều tôm, cá...
Trước đây, GS Ngô Đức Thịnh và cố GS Trần Quốc Vượng đã có nhiều nghiên cứu về tục thờ rắn của người Việt rồi kết luận, đó chính là tín ngưỡng nguyên thủy với hai nghĩa chính là nói về cái ác và tục thờ thủy thần. Tục thờ thủy thần lại được gắn với cuộc sống miền sông nước của cư dân nông nghiệp. Vì lẽ này nên người ta thường thấy các đền thờ rắn xuất hiện ở nhiều miền sông nước như sông Đuống, sông Hồng, sông Cầu. Không chỉ ở Việt Nam mà trên thế giới người ta cũng thấy xuất hiện tục thờ rắn ở nhiều quốc gia như Thái Lan, Ấn Độ, Ai Cập...”.
 |
|
GS Trình Năng Chung cho rằng, ngôi đình dưới giếng có thể được người dân chôn giấu từ những năm kháng chiến.
|
Theo TS Nguyễn Thị Ánh Hồng thì tục thờ Đức Thánh Đầm ở làng Mễ Trì chính là hình ảnh thu nhỏ của luật tục, giá trị và chuẩn mực của người Việt được lưu truyền từ đời này qua đời khác và tồn tại cho đến ngày nay. Bằng chứng của việc này đó là chuyện chọn hướng phong – thủy (gió – nước). Nhìn xa hơn về quá khứ, ngay từ khi Nhà nước Văn Lang đóng đô ở Việt Trì chúng ta đã thấy có sự hiện diện của nước, đó là ao Việt. Khi dời đô về Thăng Long chúng ta thấy có đất Thanh Trì (ao trong), Mễ Trì (ao gạo)... cho nên việc giữ gìn được truyền thống văn hóa cổ xưa này là rất quý giá.
Về thông tin có một ngôi đình nằm dưới đáy giếng, trong khu di tích đền thờ Đức Thánh Đầm là điều thú vị. Nhưng nếu nhìn vào những chuyện dân gian để lại về việc đáy giếng là nơi ở con trai vua Thủy Tề thì thấy rõ ràng đây là tín ngưỡng gắn liền với tục thờ thủy thần có từ xa xưa.
Nhà nghiên cứu Văn hóa Nguyễn Hùng Vĩ, Khoa Văn học, trường Đại học Khoa học Xã hội & Nhân Văn, Đại học Quốc gia Hà Nội cũng cho rằng: “Dưới giếng làng Mễ Trì có hẳn một ngôi đình cổ là thông tin thú vị, cần phải được các nhà khảo cổ vào cuộc kiểm tra, khai quật. Tuy nhiên, về tục thờ rắn thần, thủy thần thì không chỉ có ở làng Mễ Trì mà ở đền thờ Linh Lang và nhiều nơi khác cũng có. Từ xưa tới nay, hình ảnh rắn vẫn thường xuất hiện ở nhiều vị trí như xà, mái đình...”.
 |
| Tục thờ Đức Thánh Đầm là tín ngưỡng nguyên thủy của người Việt cổ. |
Trường hợp lạ
Khi chúng tôi đem câu chuyện về một ngôi đình nằm dưới đáy giếng làng Mễ Trì và tục thờ thủy thần đến những chuyên gia văn hóa, khảo cổ nhờ giải thích đã ngay lập tức thu hút được sự chú ý đặc biệt.
GS Trình Năng Chung, Viện Khảo cổ học Việt Nam bày tỏ: “Đây là lần đầu tiên tôi nghe thấy có trường hợp lạ lùng như vậy. Mặc dù trước đây người dân ở nhiều nơi đã phát hiện được dưới giếng có những phiến gỗ lạ, sau đó chúng tôi xác định đó là một phần của ngôi đình được người dân tháo gỡ đem giấu xuống giếng từ những năm tiêu thổ kháng chiến chứ không phải là một ngôi đình nguyên vẹn”.
 |
| Nhà nghiên cứu Nguyễn Hùng Vĩ cho biết, tục thờ rắn thần xuất hiện ở nhiều nơi chứ không riêng làng Mễ Trì. |
Khi xem xét những thông tin mà tòa soạn đăng tải, GS Trình Năng Chung chỉ ra những điểm cần phải làm rõ. Thứ nhất là phải xem lại dưới đáy giếng có khung gỗ hình vuông hay không, to nhỏ thế nào, bởi có thể đó là giếng cổ mang truyền thống văn hóa Chăm Pa hoặc thời Trần. Thứ hai là phải làm rõ chất liệu gỗ dưới giếng là gì, có bao nhiêu cột, quy mô lớn hay bé, biết đâu không phải đình mà là cái miếu? Điểm thứ ba là xác minh lời kể của người dân. Bởi nếu chuyện đình bị sụt sau một đêm mưa bão giống như hiện tượng hố tử thần thì rõ ràng kết cấu của ngôi đình có sự sai lệch, gãy nát. Không thể có chuyện đình bị sụt nhưng vẫn còn nguyên vẹn được.
Mặc dù năm 1992, Viện Hán Nôm đã đến kiểm tra, nhưng họ chỉ tiếp cận ở khía cạnh văn bản học, tức là khảo sát dưới giếng xem có thanh gỗ nào khắc chữ cổ không, nếu có thì họ dịch và đưa ra kết luận hoặc giả thiết về niên đại dựa trên nội dung khảo cứu. Còn những câu hỏi được đặt ra ở trên phải đích thân các nhà khảo cổ học nhìn tận mắt, sờ tận tay thì mới khẳng định được đó là đình hay miếu, tồn tại cách đây bao nhiêu thế kỷ...
GS Trình Năng Chung đưa ra giả thiết rằng: “Có thể có một ngôi đình nằm dưới giếng làng Mễ Trì, nhưng nó chỉ nằm dưới giếng từ những năm tiêu thổ kháng chiến chứ không có chuyện đình bỗng dưng bị sụt sau một đêm mưa bão, sau đó người ta lại đào một cái giếng lên trên đó rồi mới phát hiện ra. Bởi thời kỳ tiêu thổ kháng chiến, người dân từ khắp nơi tháo dỡ nhà cửa, đình chùa đem chôn giấu để chống lại giặc Pháp. Có thể trong thời gian này, người dân làng Mễ Trì đã tháo đình chôn xuống giếng để sau này có điều kiện thì đem lên dựng lại, nhưng vì lý do nào đó ngôi đình đã không được vớt lên và vẫn nằm dưới giếng cho đến ngày nay”.