Gia Cát Lượng tinh thông độn giáp, trên thông thiên văn dưới tường địa lý. Khi còn ẩn mình ở Ngọa Long cương, Gia Cát Lượng đã có thể nắm rõ thiên hạ đại cục. Sau đó, ông được Lưu Bị "Tam cố thảo lưu", xuất sơn phò trợ sự nghiệp phục Hán.

Kể từ đó, Gia Cát Lượng giúp Lưu Bị từ 2 bàn tay lần lượt chiếm được Kinh Châu, Ích Châu rồi đến Hán Trung, chia thiên hạ 3 phần, có thể nói như một vị thần hạ thế. Tuy nhiên, Tam Quốc sau này xuất hiện một nhân vật kiệt xuất không kém, từng 3 lần cùng Gia Cát Lượng đọ tài và đều giành chiến thắng. Người này không ai khác chính là Tư Mã Ý.

Trước khi Tào Tháo mất, Tư Mã Ý đã luôn cận kề người kế nhiệm Tào Phi. Tuy nhiên, Tư Mã Ý luôn là nhân vật bị họ Tào đề phòng. Đến thời Tào Minh Đế, quân đoàn Ung Lương của nhà Ngụy liên tiếp bị Gia Cát Lượng đánh bại, Tư Mã Ý lúc này mới được trọng dụng, rồi trở thành đối trọng số 1 của Gia Cát Lượng.

Lần đầu tiên Tư Mã Ý đối đầu với Gia Cát Lượng là vào thời điểm phạt Bắc lần 1. Khi đó, Gia Cát Lượng lệnh cho Mã Tắc dẫn 2 vạn quân trấn thủ ở nơi cứ địa trọng yếu Nhai Đình, mục đích cắt đứt mối liên hệ giữa Quan Trung và Lũng Tây, làm bàn đạp cho đại quân Thục.

Sau đó, Gia Cát Lượng tiếp tục phái Triệu Vân tiến quân vào khu vực Lũng Tây, lấy được toàn bộ 3 quận thành của vùng này, hơn nữa còn thu phục được cả thiếu niên anh tài Khương Duy.

Tư Mã Ý sau khi đến Quan Trung đã yên lặng phân tích chiến cục, ông nhận ra chìa khóa cục diện nằm ở Nhai Đình, vì thế lệnh đại tướng Trương Cáp dẫn một nhánh quân tấn công Nhai Đình, còn ông đích thân dẫn đại quân tiếp ứng phía sau.

Sai lầm đóng quân của Mã Tắc khiến Trương Cáp dễ dàng chiếm được Nhai Đình, Tư Mã Ý sau đó chớp lấy thời cơ tập kích vào đội quân của Gia Cát Lượng, cánh quân Thục ở Lũng Tây muốn đến chi viện nhưng cũng rơi vào mai phục của Tư Mã Ý.

Cuối cùng Tư Mã Ý giành thắng lợi, đồng thời cũng đánh dấu thất bại đầu tiên trong chiến dịch phạt Bắc của Gia Cát Lượng.

Lần thứ 2 Lượng - Ý đối đầu là tranh giật Mạnh Đạt. Mạnh Đạt vốn là đại tướng nhà Thục, năm đó nhận lệnh Lưu Bị trấn thủ Thượng Dung cùng Lưu Phong. Sau vì bất hòa với Lưu Phong và sợ bị liên lụy tới cái chết của Quan Vũ, nên Mạnh Đạt dẫn binh hàng Ngụy.

Tuy nhiên, thời gian Mạnh Đạt ở Tào Ngụy cũng không hoàn toàn như ý, nên khi nhìn chứng kiến Gia Cát Lượng phạt Bắc, Đạt lại có ý muốn quay về nhà Thục.

Gia Cát Lượng đối với người gió chiều nào theo chiều nấy như Mạnh Đạt rất ác cảm, nhưng cho rằng sự quy phục của Đạt đối với nhà Thục vẫn có lợi, nên đã dung nạp.

Tư Mã Ý rất nhạy bén, sớm đã nhận ra thái độ của Mạnh Đạt, nên một mặt ra sức an ủi vỗ về, một mặt dẫn quân bất ngờ đột kích giết chết Mạnh Đạt trong đêm, qua đó phá vỡ kế hoạch của Gia Cát Lượng.

Lần thứ 3 đối đầu với Tư Mã Ý cũng là vào lần phạt Bắc cuối cùng của Gia Cát Lượng. Trong những lần phạt Bắc trước, Gia Cát Lượng chủ yếu thất bại do thiếu lương, nên lần này ông đã chuẩn bị hết sức kỹ càng.

Tuy quân Tào Ngụy chiếm ưu thế về quân số, song sau mấy lần bị quân Thục Hán đánh bại ở chiến trường, tướng Trương Cáp tử trận, nên Tư Mã Ý cho rằng tiến hành giao chiến lớn thì sẽ bất lợi. Vì thế, mặc cho quân Thục mắng nhiếc, sỉ nhục, Tư Mã Ý vẫn cố thủ không đánh.

Trong khi đó, Gia Cát Lượng lo lắng vì quân Ngụy không chịu xuất trận, lại làm việc rất vất vả, dậy sớm thức khuya, khiến sức khỏe suy giảm, không bao lâu thì đổ bệnh, mất tại Ngũ Trượng Nguyên.

Bằng sự chai lỳ của mình, Tư Mã Ý lần này đã chiến thắng Gia Cát Lượng mà không cần tốn binh đổ máu, ngoài ra còn tăng uy tín danh vọng, hoàn toàn thu phục được lòng quân và nhận được vô số lời ca tụng vinh quang.