Gia cảnh nghèo khó, không có đủ tiền ăn học, Đồng Hãng (tên đầy đủ Đồng Công Hãng, quê làng Ốc Dương, xã Triều Dương, huyện Chí Linh, trấn Hải Dương, nay là thôn Lý Dương, xã Nhân Huệ, huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương), phải vừa học vừa đi làm thuê.
Bấy giờ, trong làng có ông phú hộ nuôi thầy đồ dạy học cho con, chàng trai đến xin phụ việc cho gia chủ và học nhờ.
Ăn vụng tôm lấy vợ đẹp
Một hôm, thầy đồ sai học trò xuống bếp châm đóm cho ông hút thuốc. Tới bên chảo tôm rang thơm phức, nhìn quanh chẳng thấy ai, bụng lại đói meo, Đồng Hãng thò tay bốc một con ăn.
Khi đang nhai ngon lành, Đồng Hãng bị con gái phú hộ đi xuống trông thấy. Xấu hổ quá, cậu học trò nghèo đỏ mặt, ấp úng, xin đừng mách thầy.
"Anh muốn không bị thầy đánh đòn, trách phạt thì tôi đọc vế đối, anh đối lại được, sẽ tha cho. Còn nếu không, tôi sẽ mách thầy", cô gái nói.
Con gái phú hộ liền đọc: "Hà tài hũ trung bị hoàng bào cúc cung như dã" - nghĩa là "Con tôm ở trong nồi, mặc áo vàng coi bộ khúm núm".
 |
| Trạnh minh họa vợ chồng Đồng Hãng. |
Đây là câu đối rất khó, nghĩa đen là con tôm rang lên, thân cong lại, vỏ vàng như mặc áo; nghĩa bóng chỉ dáng điệu của anh học trò ăn vụng bị bắt quả tang, xấu hổ, khúm núm như tôm rang.
Đồng Hãng thấy bí quá, chưa nghĩ ra, bèn lấy cớ mang đóm lên cho thầy xong sẽ đối. Lên nhà, thầy đồ lại sai Đồng Hãng ra giếng lấy nước để mài mực. Khi cúi xuống múc nước, chàng trai bỗng thấy có con ếch ở dưới đáy, liền nảy ra ý hay.
Đồng Hãng chạy vào bếp đối là: "Oa tàng tỉnh để quải thanh y, mỹ mục miện hề" - nghĩa là "Con ếch ở dưới giếng, mặc áo xanh, mắt liếc đẹp thay".
Câu của chàng trai vừa tả thực về con ếch, nhưng lại có ý khen hình dáng xinh đẹp của cô gái mặc áo xanh con chủ nhà.
Thấy cậu học trò có tài, cô gái đem chuyện nói với cha. Phú hộ mến tài của Đồng Hãng, ngỏ ý nuôi ăn học và nhận làm con rể. Từ đó, Đồng Hãng không phải lo làm việc, chỉ chuyên tâm học hành.
"Thần đồng" bướng bỉnh
Theo sách Công dư tiệp ký, từ nhỏ, Đồng Hãng đã nổi tiếng có tài văn chương cùng tính khí ngang tàng, phóng túng, kiêu ngạo. Dân gian vẫn truyền tụng nhiều câu chuyện liên quan tính khí khác thường của người được gọi là "thần đồng" này.
Một lần, Đồng Hãng đến trị sở của thừa ty xứ Hải Dương, vào công đường đánh ba hồi trống. Các quan tưởng có việc, liền vội vã mặc quan phục đến công đường.
Khi thấy một cậu học, họ bèn hỏi: "Vì sao đánh trống?". Đồng Hãng đáp: "Hàn sĩ muốn đến xin ăn, nhưng sợ khó thấu nên phải đánh trống để các quan ở quý nha đến cho dễ xin hơn, thực chẳng có việc gì khác".
Viên thừa ty hỏi: "Ngươi là học trò, chúng ta ra cho một đề thơ. Nếu làm được sẽ cho tiền gạo".
Nghe thừa ty nói, Đồng Hãng xin ra trăm đề để làm một thể, chứ một đề không đáng làm. Quan thừa ty và ba viên chức nữa thay nhau ra đề. Hãng cầm bút viết ngay. Đề ra không kịp. Lát sau, Hãng đã viết xong trăm bài thơ, lời lẽ ý tứ đều hay. Các quan thừa ty không ai không thán phục, bèn cho Hãng 5 quan tiền, một thúng gạo.
Năm Hãng 14 tuổi, triều đình tổ chức khảo hạch văn chương với đề "Trùng tu Quốc Tử Giám". Đồng Hãng đã làm cùng lúc hai bài. Khi giám quan hỏi nguyên do, ông cãi lý rằng vì đầu bài có chữ “trùng”. Trùng trong trùng tu có nghĩa là sửa sang lại, nhưng chữ “trùng” có nghĩa là lặp lại, vì thế mới làm hai bài.
Các quan biết Đồng Hãng có ý chơi khăm mình nhưng ngặt nỗi trước lý lẽ chặt chẽ của cậu nho sinh, họ không làm gì được.
Bị đánh tụt hạng vì kiêu ngạo
Trước khi lên đường dự thi tại khoa thi năm 1556 đời Mạc Tuyên Tông, Đồng Hãng chắc mẩm thế nào mình cũng đỗ nên trước khi đi đã đòi bố vợ phải mổ trâu làm cỗ ăn mừng.
Đến kỳ thi, không ngờ gặp đề khó quá, ông làm bài không được. Thấy vậy, một ông già ở lều thi bên cạnh nói sẽ đọc giúp cho để xong bài. Đồng Hãng từ chối rồi thu dọn lều chõng, ra khỏi trường thi.
Về nhà, ông quyết tâm dùi mài kinh sử để thi tiếp. Ba năm sau, vào năm Kỷ Mùi (1559), ông lại đòi nhà vợ phải mổ trâu ăn khao, nếu không sẽ không đi thi. Gia đình phú hộ lại phải chiều lòng chàng rể ương ngạnh.
Tương truyền, mới thi xong kỳ đệ nhất, Đồng Hãng đã tự phụ nói: "Quan trường nào mà ra đề khiến Hãng này không làm được, thế mới thật là giỏi".
Vì ghét tính kiêu ngạo đó của ông, nên vào thi Đình, lẽ ra Đồng Hãng đỗ trạng nguyên, nhưng quan trường ác cảm, tìm cách giáng truất ông chỉ đỗ hoàng giáp.