Tuy vậy, trong cuộc đời của người phụnữ huyền thoại này không phải là không có những vết nhơ. Đó chính là vụbức tử Hoàng hậu Thượng Dương cùng 72 cung nữ vào năm 1073.
Theo các sử liệu, cho đến năm 40 tuổi, vua Lý Thánh Tông vẫn không cócon. Ước nguyện có người nối dõi của vua chỉ trở thành hiện thực sau khiông lấy Ỷ Lan và được nàng sinh cho hai đứa con trai, người con traiđầu là Thái tử Càn Đức và người con thứ hai là Minh Nhân Vương.
Năm 1072, vua Lý Thánh Tông qua đời, thái tử Càn Đức bấy giờ mới 6 tuổilên nối ngôi, niên hiệu là Lý Nhân Tông. Hoàng hậu Thượng Dương là vợ cảnên được tôn phong là Dương thái hậu, trong khi Ỷ Lan là vợ thứ nên chỉđược tôn là Linh Nhân thái phi.
Theo luật xưa, khi hoàng đế lên ngôi lúc còn nhỏ tuổi thì thái hậu sẽđược quyền nhiếp chính. Như vậy, chỉ vì các quy định của triều đình mà ỶLan, vừa là mẹ vua, vừa là một người có tài chính trị nhưng lại mấtquyền nhiếp chính vào tay Dương thái hậu – người không thể sinh nổi chovua một mụn con. Điều này khiến bà tức tối và tìm cách chiếm quyền nhiếpchính.
Một thời gian sau khi vua mất, Ỷ Lan đã bàn mưu tính kế cùng Lý ThườngKiệt và giả ốm để chờ hoàng thượng nhỏ tuổi tới thăm, nhằm tận dụng hoàncảnh cũng như mối quan hệ mẹ con để đánh vào tình cảm của Lý Nhân Tông.
Đúng như tính toán của bà, khi nghe tin mẹ ốm, hoàng thượng đã vội vãvào cung thăm hỏi ngay sau buổi lên triều. Ỷ Lan không bỏ lỡ cơ hội khóclóc, than vãn về sự bất công trong triều đình và khéo léo truyền đạt ýmuốn được nhiếp chính của mình đến với nhà vua. Màn kịch hoàn hảo của ỶLan đã khiến Lý Nhân Tông hoàn toàn bị bà chi phối.
Dưới sự dẫn dắt của Ỷ Lan, vị vua trẻ đã quyết định đày Dương thái hậucùng 72 cung nữ thân cận vào lãnh cung. Với đầu óc mưu lược của mình, ỶLan đã giành lại được địa vị tối cao trong triều đình nhà Lý.
Số phận của Dương thái hậu và các cung nữ đã kết thúc một cách bi thảm.Thái hậu đã phải tự sát bằng dải lụa trắng mà vua ban cho. 72 cung nữphải từ giã cõi đời một cách khốn khổ hơn: bị bỏ đói đến chết…
| Từ thân phận của một cô gái hái dâu, Ỷ Lan đã trở thành một trong những người phụ nữ quyền lực nhất trong lịch sử Việt Nam. |
Quanh vụ thảm án này, còn có một lời kể khác được ghi lại. Theo đó,Thượng Dương hoàng hậu do không có con nên đã sai thuộc hạ bắt trộm Tháitử Càn Đức về làm con mình, đồng thời vu cho Ỷ Lan sinh ra cầm thú. CànĐức lớn lên trong vòng tay của hoàng hậu và luôn nghĩ rằng bà là mẹ đẻcủa mình.
Phải đến sau khi Càn Đức lên ngôi, nhà vua mới biết Nguyên phi Ỷ Lan làmẹ ruột của mình. Vì oán hận mưu gian của hoàng hậu, vua cùng mẹ mình đãra lệnh giết 72 cung nữ trong Thượng Dương cung. Dương thái hậu vì biếttrước điều này nên đã kịp thời bỏ trốn.
Dù nguyên nhân thực sự của vụ việc này là gì thì hành vi của Nguyên phi ỶLan vẫn là điều đáng bị lên án. Ỷ Lan hiểu rõ điều này nên về cuối đờiđã vô cùng hối hận. Bà đã cho xây 72 ngôi chùa để tỏ lòng sám hối và độsinh cho hoàng hậu Thượng Dương cùng 72 cung nữ.
Cũng vì thảm án kể trên mà các nhà chép sử khi xưa tỏ ra khá dè dặt khiđề cập đến Ỷ Lan, dù ghi nhận công lao của bà trong việc tạo dựng nênmột nền văn hóa rực rỡ thời Lý.
Cho đến tận thời hiện đại, các sử gia vẫn tranh cãi về tính chất của tội lỗi mà Ỷ Lan đã mắc phải.
TS sử học Đinh Công Vỹ cho rằng, Nguyên phi Ỷ Lan không thể được dungthứ vì đã phạm tội giết người hàng loạt chỉ vì sự tham lam quyền lực, sựích kỉ cá nhân đã giết chết mọi nhân tính.
Một số nhà sử học khác thì biện hộ cho Ỷ Lan với lý lẽ rằng, trong nềnchính trị cung đình thời xưa, những hành động thanh trừng như vậy làđiều thường gặp.
Trong khi đó, PGS-TS Nguyễn Minh Tường (Viện Sử học Việt Nam) lưu ý rằngdưới triều Lý có tục “tuẫn táng”, tức là khi vua, hoàng hậu hay tháihậu mất thì triều đình có thể chôn theo cung phi để hầu hạ ở thế giớibên kia. 72 cung phi của Dương thái hậu có thể đã phải chết vì nguyên cớnày.
