Số 34 (4400) Thứ Năm (21/8/2025) 15 TRI THỨC NHÂN LOẠI Các nhà nghiên cứu cảnh báo rừng Amazon có thể trở thành đồng cỏ trong vòng 100 năm tới trước tác động của biến đổi khí hậu và nạn chặt phá. Theo cảnh báo các nhà nghiên cứu, rừng Amazon có thể đang tiến gần đến thời điểm bước ngoặt, biến khu rừng mưa nhiệt đới tươi tốt này thành một vùng đồng cỏ khô cằn trong vòng 100 năm tới. Sự thay đổi lớn này có thể được kích hoạt bởi sự kết hợp giữa biến đổi khí hậu và nạn chặt phá rừng. Trong thế kỷ qua, các khu rừng mưa nhiệt đới như Amazon ngày càng dễ bị tổn thương trước các sự kiện như hạn hán, cháy rừng, biến đổi khí hậu gần đây và nạn chặt phá rừng lan rộng. Báo cáo rừng toàn cầu của Viện Tài nguyên Thế giới ước tính rừng Amazon ở Brazil đã mất 28.000 km2 chỉ trong năm 2024. Sử dụng một mô hình máy tính, nhóm nghiên cứu kiểm tra rừng Amazon sẽ phản ứng như thế nào trước tác động kết hợp của biến đổi khí hậu và nạn chặt phá rừng. Họ sử dụng "mô hình cột đơn", trong trường hợp này chỉ mô phỏng địa điểm ở lưu vực Amazon đại diện cho toàn bộ khu vực mà sông Amazon và các phụ lưu của nó chảy vào. Dựa trên kết quả của mô hình, nhóm nghiên cứu xác định 3 ngưỡng quan trọng trong hệ thống Amazon gồm: diện tích rừng giảm 65%, độ ẩm từ Đại Tây Dương giảm 10% hoặc lượng mưa giảm 6%. Khi vượt qua những ngưỡng này, thay đổi nhỏ trong khí hậu hoặc độ che phủ rừng có thể đẩy khu rừng vượt qua giới hạn, biến đổi hệ sinh thái thành đồng cỏ. Trọng tâm của quá trình biến đổi là một vòng lặp giữa đất, thảm thực vật và độ ẩm trong khí quyển. Cây cối hút nước từ đất qua rễ và giải phóng hơi nước vào khí quyển qua lá, thông qua quá trình bay hơi và thoát hơi nước. Hơi nước đó ngưng tụ trong khí quyển tạo thành mưa, nước mưa thấm vào đất, nơi cây cối có thể tiếp cận. Chu kỳ cứ thế tiếp diễn. Andrew Friend, giáo sư khoa học hệ thống Trái Đất tại Đại học Cambridge, đồng tác giả nghiên cứu, giải thích khi ít cây hơn, lượng thoát hơi nước và lượng mưa cũng ít hơn. Điều này khiến khu rừng trở nên khô hạn và cuối cùng biến nó thành đồng cỏ. "Sự thay đổi này có thể do nạn phá rừng gây ra những nguyên nhân cũng có thể do biến đổi khí hậu làm thay đổi tổng lượng nước từ Đại Tây Dương vào khu vực", giáo sư Andrew cho biết. TÂM ANH (theo Livescience) GIẢI MÃ KHOA HỌC C nh báo gi t mình rừng Amazon 100 năm tới THANH BÌNH Rộc Tưng – Gò Đá là chứng tích về một cộng đồng cư dân cổ cùng thành tựu văn hóa đầu tiên của loài người từ 800.000 năm trước. Ngày 13/8 vừa qua, bà Đỗ Thị Diệu Hạnh, giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Gia Lai, cho hay đang phối hợp cùng các sở ngành xây dựng hồ sơ trình UBND tỉnh đề nghị Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) công nhận quần thể khảo cổ Rộc Tưng - Gò Đá là di sản thế giới. Di tích Rộc Tưng - Gò Đá được phát hiện lần đầu vào năm 2014. Nhiều hiện vật đồ đá, địa tầng, di vật và kết quả phân tích những mảnh thiên thạch phát hiện tại đây đã khẳng định ở khu vực từng tồn tại một cộng đồng cư dân cổ cùng thành tựu văn hóa đầu tiên của loài người từ 800.000 năm trước. Dấu tích quý giá về nơi cư trú của ngư i nguyên thủy Theo hồ sơ tư liệu của Cục Di sản văn hóa, phức hợp di tích sơ kỳ Đá cũ Rộc Tưng - Gò Đá gồm di tích Gò Đá ở phường An Bình và 12 di tích Rộc Tưng ở xã Xuân An, thị xã An Khê (cũ), tỉnh Gia Lai. Các di tích khảo cổ Đá cũ ở An Khê đều phân bố trên các đôi gò cao trung bình 420 - 450m so với mực nước biển, thuộc vùng chuyển tiếp từ cao nguyên xuống đồng bằng ven biển miền Trung Việt Nam. Địa hình nơi đây khá bằng phẳng, dạng thung lũng cổ sông Ba với hệ động thực vật phong phú, đa dạng và nguồn nguyên liệu đá cuội dồi dào, thích hợp cho người tiền sử cư trú lâu dài. Các di vật được bảo lưu trong địa tầng dày trung bình 25cm - 40cm, nằm dưới lớp đất canh tác và nằm trên lớp đất đá granit. Chúng là sản phẩm phong hóa tại chỗ của đá granite, đã bị laterit hóa, với độ gắn kết rắn chắc. Trong đó đã tìm thấy công cụ lao động của con người và những mảnh thiên thạch bị rơi từ ngoài hành tinh vào. Địa tầng chứa dấu tích văn hóa của con người ở An Khê là khá nguyên vẹn. Tổ hợp hiện vật trong các di tích sơ kỳ Đá cũ An Khê có sự thống nhất, ổn định về chất liệu, loại hình, kỹ thuật chế tác, mang đặc trưng chung của một kỹ nghệ sơ kỳ Đá cũ, mang tên kỹ nghệ An Khê. Kỹ nghệ An Khê được đặc trưng bởi tổ hợp công cụ đá làm từ cuội sông, suối tại địa phương, kích thước lớn, đá cứng, hạt mịn, chủ yếu là quartz và quartzite. Công cụ đá được ghè đẽo thô sơ với các loại hình tiêu biểu: công cụ ghè hai mặt (beface), rìu tay (Handaxe), mũi nhọn (pick), mũi nhọn tam diện va công cụ chặt thô (chopper). Dựa vào tỷ lệ công cụ hoàn chỉnh và đá nguyên liệu có thể ghi nhận, di tích Gò Đá và di tích Rộc Tưng 1 bảo lưu đậm nét hơn dấu tích cư trú, còn các di tích Rộc Tưng 4 và Rộc Tưng 7 yếu tố công xưởng chế tác điển hình hơn. Các di tích khác được thám sát cho thấy vừa là điểm cư trú và chế tác công cụ, phản ánh tính chất của di tích sơ kỳ Đá cũ An Khê và nhiều nơi trên thế giới. Dựa vào tư liệu địa tầng, niên đại đồng vị phóng xạ từ các di vật, các nhà khảo cổ Việt - Nga xác định, các di tích khảo cổ Đá cũ An Khê có tuổi sơ kỳ Đá cũ. Về tư liệu địa chất, các di tích khảo cổ An Khê nằm trên thềm cổ nhất sông Ba, thêm nay co tuôi sơ kỳ Cánh tân (QI3), cách ngày nay 2,7 triệu đến 1 triệu năm. Co thê xem đây là giới hạn trước của các di tích An Khê. Địa tầng chứa công cụ đá An Khê vốn phong hóa từ đá granite, tầng có tuổi sơ kỳ Cánh tân. Trong các hố khai quật tìm thấy trên 300 mảnh thiên thạch nằm cùng công cụ đá trong địa tầng nguyên vẹn. Di chỉ mang tầm vóc thế giới Khi so sánh loại hình học công cụ giữa An Khê với các kỹ nghệ sơ kỳ Đá cũ hiện biết ở Việt Nam như Núi Đọ (Thanh Hóa) có tuổi 0,4 triệu năm và Xuân Lộc (Đồng Nai) 0,6 triệu năm, các nhà khảo cổ cho rằng, kỹ nghệ An Khê khác và cổ hơn hai kỹ nghệ trên. Cho đến nay chưa tìm thấy di cốt người trong các di tích sơ kỳ Đá cũ An Khê. Đây cũng là hiện trạng chung của các di tích Đá cũ sơ kỳ trên thế giới. Trong một số di tích có niên đại từ 1 triệu đến 0,5 triệu năm thường tìm thấy hóa thạch của người đứng thẳng (Homo erectus). Như vậy, chủ nhân kỹ nghệ An Khê là người đứng thẳng (Homo erectus). Dạng người này cũng đã tìm thấy ở Thẩm Khuyên và Thẩm Hai (tỉnh Lạng Sơn). Nhưng ở đó, chưa thấy công cụ đá. Còn ở An Khê, sớm hơn, gặp công cụ nhưng chưa có di cốt người. Sự xuất hiện những công cụ ghè hai mặt (biface) ở Đông Nam Á và Nam Trung Quốc, không liên quan đến sự xâm nhập của cư dân thuộc kỹ nghệ Acheulean vào lãnh thổ này. Do vậy, chủ nhân các kỹ nghệ sơ kỳ Đá cũ Việt Nam là kết quả của sự hội tụ hoặc là do tiếp xúc với các cư dân sử dụng rìu tay sớm khác trên cựu lục địa. Sự xuất hiện rìu tay ở An Khê phản ánh sự tương thích con người với môi trường, sự phát triển đồng quy, độc lập giữa các vùng khác nhau. Trong khai quật thu được khối lượng rất lớn di vật, trong đó có một số di vật quan trọng, mang tính chỉ thị về tính chất, niên đại và giá trị ngoại hạng của di tích. Đó là các công cụ ghè hai mặt / rìu tay, mũi nhọn và mũi nhọn tam diện, công cụ ghè hết một mặt (unifaces), công cụ chặt thô, công cụ nạo cắt, những viên tectits. Trên thế giới, những chiếc rìu tay trong kỹ nghệ Acheulean (ở Pháp) được giới khoa học xem là công cụ điển hình cho kỹ nghệ sơ kỳ Đá cũ của nhân loại. Chúng được làm từ đá lửa, ghè hai mặt, có một lưỡi mỏng nhọn, đốc cầm rộng và dày, có nhiều kiểu hình dáng, nhưng tiêu biểu nhất là hình mũi lao. Nằm cùng rìu tay còn có mũi nhọn Moustier; mảnh tước Clacton, hạch đá Levallois, hòn ném (bolas), có tuổi 0,5 triệu năm cách ngày nay. Đến nay, rìu tay Acheulean đã tìm thấy trong nhiều di tích sơ kỳ Đá cũ châu Âu, châu Phi và châu Á, có niên đại từ 1,7 triệu đến 30 vạn năm cách ngày nay. Với những giá trị tiêu biểu trên, di tích Rộc Tưng - Gò Đá được xếp hạng Di tích quốc gia vào năm 2020. Đến năm 2023, địa điểm này được nâng tầm thành Di tích quốc gia đặc biệt. Di tích 800.000 năm R c Tưng – Gò Đá Ảnh: LeoFFreitas via Getty Images. Một địa điểm khảo cổ ở di tích Rộc Tưng - Gò Đá. Ảnh: Dratharr/Wikipedia. Công cụ đồ đá của người nguyên thủy được phát hiện tại di tích khảo cổ Rộc Tưng - Gò Đá. ẢNH: BẢO TÀNG PLEIKU.
RkJQdWJsaXNoZXIy MTYzNTY5OA==