Xung quanh Trần Nghệ Tông, vị vua thứ 8 của triều Trần có nhiều đánh giá khác nhau.
- Xung quanh Trần Nghệ Tông, vị vua thứ 8 của triều Trần có nhiều đánh giá khác nhau. Chỉ riêng việc ông bổ dụng Hồ Quý Ly, có người cho là sai lầm khiến nhà Trần mất ngôi, nhưng cũng có ý kiến đánh giá đây là việc làm sáng suốt của người có ý thức dân tộc mạnh mẽ.
Vị hoàng tử giỏi thơ phú
Trần Nghệ Tông tên huý là Phủ, con thứ 3 của vua Trần Minh Tông, mẹ là thứ phi Lê Minh Từ, cô của Hồ Quý Ly. Ông sinh năm Tân Dậu (1321) và mất năm Giáp Tuất (1394) làm vua 2 năm (1370 - 1372) rồi nhường ngôi cho con, giữ cương vị thượng hoàng 22 năm cho đến khi qua đời.
Nghệ Tông được học hành từ bé. Năm 1331 lúc mới 11 tuổi, nhân Thượng hoàng Minh Tông ngự ở cung Trùng Quang, Nghệ Tông lúc đó là hoàng tử Phủ đứng hầu, gặp mưa to ông đã ứng chế làm bài thơ, có câu: "An đắc tráng sĩ lực cái thế; khả ngự đại ốc chi đồi phong" (Sao được tráng sĩ sức hơn đời, chống đỡ nhà to khi gió mạnh). Ông được Thượng hoàng thưởng 10 lạng vàng.
Năm Kỷ Dậu (1369) với tư cách Tướng quốc (Tể tướng) ông có làm bài thơ tiễn sứ giả nhà Minh là Ngưu Lượng sang viếng tang vua Dụ Tông. Cũng trong năm đó xảy ra vụ Dương Nhật Lễ tiếm ngôi, lập con gái của ông (không rõ tên) làm hoàng hậu.
Tháng 10 năm Canh Tuất (1370), ông lánh ra trấn Đà Giang, ngầm hẹn với Cung tuyên vương Kính (Cung tuyên vương Kính là con của vua Trần Minh Tông, em của Nghệ Tông, năm 1371 được lập làm Hoàng thái tử, năm 1372 lên ngôi tức Duệ Tông) Chương Túc Quốc thượng hầu Trần Nguyên Đán, Thiên Ninh công chúa Ngọc Tha (Ngọc Tha là con của Minh Tông, năm 1371 được phong Lạng Quốc thái trưởng công chúa. Vợ của Hưng Túc vương Kham), hội quân ở sông Đại Lại (sông Lèn ở Thanh Hoá) để dấy quân.
Không có ý định làm vua
Sách sử cho biết Trần Nghệ Tông vốn không có ý định làm vua. Thiên Ninh công chúa bảo với ông: "Thiên hạ là thiên hạ của tổ tông mình, sao lại vứt bỏ nước cho người khác? Anh phải đi đi, em sẽ đem bọn gia nô dẹp nó cho".
Một tháng sau, tháng Giêng, ông dẫn quân về Kinh đô giành lại ngôi vua, đặt niên hiệu là Thiệu Khánh. Lúc đó ông đã 50 tuổi.
Qua những ghi chép ít ỏi của sử sách, ta biết từ lúc đầu, Trần Nghệ Tông đã không có ý định làm vua. Do sự động viên, khích lệ của công chúa, vương hầu, ông giành lại ngôi vua từ Dương Nhật Lễ, nhưng ông cũng chỉ giữ ngôi 2 năm, từ tháng Giêng năm Canh Tuất (1370) đến tháng Giêng năm Nhâm Tí (1372) rồi nhường ngôi cho em là Cung Tuyên vương Kính, tức Trần Duệ Tông - người đã cùng ông họp quân ở Đại Lại hai năm trước.
Việc nhà vua nhường ngôi sớm lui về giữ chức Thượng hoàng kèm cặp vua mới cùng cầm quyền giữ nước là một chế độ đặc biệt của vương triều Trần. Ở trường hợp Trần Nghệ Tông có khác là ông chỉ ở ngôi 2 năm. Các vua Trần trước ông đều giữ ngôi nhiều năm hơn: Thái Tông 32 năm (1226 - 1258); Thánh Tông 20 năm (1258 - 1278); Nhân Tông 14 năm (1279 - 1293); Anh Tông 21 năm (1293 - 1314); Minh Tông 15 năm (1314 - 1329).
Trong 2 năm cầm quyền, quan điểm của ông được thể hiện rõ trong câu nói nổi tiếng: "Triều trước dựng nước có luật pháp, chế độ riêng, không theo quy chế của nhà Tống là vì Nam - Bắc nước nào làm chủ nước đó, không phải bắt chước nhau.
Khoảng năm Đại Trị (niên hiệu đời vua Dụ Tông 1358 - 1369) bọn học trò mặt trắng được dùng, không hiểu ý nghĩa sâu xa của việc lập pháp, đem phép cũ của tổ tông thay đổi theo tục phương Bắc cả, như về y phục, âm nhạc... thật không kể xiết" (Đại Việt sử ký toàn thư tập 2, trang 151). Sử chép thêm "Chính sự buổi đầu đều theo đúng lệ cũ đời Khai Thái" (niên hiệu đời Trần Minh Tông từ 1324 - 1329).
(còn nữa)